Δ΄. 1821-22: Ὁ Ἀγώνας στή θάλασσα,τουρκικά ἀντίποινα καί διπλωματικές ἐξελίξεις
Πολύ σημαντικό ρόλο στήν ἐξέλιξη τῆς Ἐπανάστασης ἔπαιξαν οἱ ἐπιχειρήσεις στή θάλασσα. Ὅπως εἴπαμε, μέ πρωτοπόρους τά τρία ναυτικά νησιά, Ὕδρα, Σπέτσες καί Ψαρά, ἀλλά καί τή Σάμο, ἡ Ἐπανάσταση ἐξαπλώθηκε στά νησιά τοῦ Αἰγαίου. Ὁ ἑλληνικός στόλος ἀποτελοῦνταν ἀπό ἐμπορικά πλοῖα πού μετατράπηκαν σέ πολεμικά καί ὑστεροῦσαν σέ ἐξοπλισμό ἀπό τά μεγαλύτερα τουρκικά κι αἰγυπτιακά πολεμικά πλοῖα. Ἐπίσης, πολύ μεγάλο πρόβλημα ἀποτελοῦσε ἡ ἔλλειψη χρημάτων πού ἦταν ἀπαραίτητα γιά τήν κινητοποίηση τοῦ στόλου. Τά προβλήματα αὐτά ἀντιστάθμιζαν οἱ ναυτικές ἱκανότητες τῶν Ἑλλήνων, ἀλλά καί τά περίπου 40 πυρπολικά πού εἶχαν ἑτοιμάσει οἱ Ἕλληνες γιά νά κάψουν τά τουρκικά πλοῖα.
Μία ἀπό τίς πρῶτες ἐπιχειρήσεις ἀποτελεῖ ἡ ἔξοδος τοῦ ἑλληνικοῦ στόλου στά μέσα Μαΐου τοῦ 1821. Μία μοίρα του κατευθύνθηκε στόν Κορινθιακό κόλπο γιά νά ἀποκλείσει τά τουρκικά κάστρα. Ἐνῶ μία μεγαλύτερη κατευθύνθηκε πρός τά βόρεια μικρασιατικά παράλια γιά νά ἐμποδίσει τήν ἔξοδο τοῦ τουρκικοῦ στόλου στό Αἰγαῖο. Κάποια τουρκικά πλοῖα κατόρθωσαν νά βγοῦν ἀπό τόν Ἑλλήσποντο. Ἡ ἀνατίναξη ὅμως ἑνός τουρκικοῦ δικρότου στήν Ἐρεσό τῆς Λέσβου ἀπό τό πυρπολικό τοῦ Ψαριανοῦ Δημήτρη Παπανικολῆ τά ἀνάγκασε νά ἐπιστρέψουν πανικόβλητα στόν Ἑλλήσποντο. Συγχρόνως, οἱ Ψαριανοί καί οἱ Σαμιῶτες πραγματοποιοῦσαν συχνές ἐπιδρομές στά μι- κρασιατικά παράλια, οἱ ὁποῖες προκαλοῦσαν μεγάλη ἀναταραχή. Ξεχωρίζουν, τέλος, γιά τή δράση τους δύο γυναῖκες: ἡ Μπουμπουλίνα, πού διακρίθηκε στήν πολιορκία τοῦ Ναυπλίου, καί ἡ Μαντώ Μαυρογένους.
Στίς ἀρχές τοῦ 1822 ὁ ἑλληνικός στόλος, λόγῳ ἔλλειψης χρημάτων, ἔμεινε στό μεγαλύτερο μέρος του καθηλωμένος. Ἐπίκεντρο τοῦ ἐνδιαφέροντος τό ἴδιο διάστημα ἀποτέλεσε ἡ Χίος, ὅπου ἡ τρομοκράτηση τῶν κατοίκων ἀπό τούς Τούρκους προκάλεσε ἕνα ἄκαιρο κίνημα ἀπό τόν Ἀντώνη Μπουρνιά, ὁ ὁποῖος συνεπικουρούμενος ἀπό 2.500 Σαμιῶτες, ὑπό τόν Λυκοῦργο Λογοθέτη, ξεκίνησε τήν ἐπανάσταση στό νησί. Ἡ ἀντίδραση τῶν Τούρκων ὑπό τόν Καρά Ἀλῆ ἦταν συντριπτική· ὄχι μόνο κατέπνιξαν τό κίνημα, ἀλλά καί προχώρησαν σέ μία σφαγή τῶν κατοίκων πού δέν εἶχε προηγούμενο. Δεκάδες χιλιάδες κάτοικοί του σφάχτηκαν ἤ σύρθηκαν στά σκλαβοπάζαρα καί τό πανέμορφο πλούσιο νησί μετατράπηκε σέ Κρανίου τόπο. Χιλιάδες πρόσφυγες κατέφυγαν στά Ψαρά κι ἀπό ἐκεῖ σέ ἄλλες περιοχές. Ἄμεση ὅμως ἦταν καί ἡ ἀπάντηση τῶν Ἑλλήνων. Τή νύχτα τῆς 6ης πρός τήν 7η Ἰουνίου ὁ Κωνσταντῖνος Κανάρης πυρπόλησε τήν τουρκική ναυαρχίδα ἔξω ἀπό τή Χίο καί 2.000 περίπου Τοῦρκοι, ἀνάμεσά τους κι ὁ Καρά Ἀλῆ, ἔχασαν τή ζωή τους.
Συγχρόνως μέ τίς πολεμικές ἐπιχειρήσεις τῶν δύο πρώτων χρόνων, διαδραματίζονταν διεθνῶς γεγονότα πού ἐπηρέασαν ἄμεσα τίς ἐξελίξεις καί τήν πορεία τῆς Ἐπανάστασης. Ἀρχικά, τά ἀντίποινα τῶν Τούρκων ἀκόμη καί ἐνάντια στούς κατοίκους περιοχῶν πού δέν συμμετεῖχαν στήν Ἐπανάσταση ἦταν πολύ σκληρά. Ἤδη μέ τό ξέσπασμα τοῦ κινήματος στή Μολδοβλαχία ξεκίνησαν λεηλασίες κι ἐκτελέσεις στήν Κωνσταντινούπολη, πού κορυφώθηκαν μέ τόν ἀπαγχονισμό τοῦ πατριάρχη Γρηγορίου τοῦ Ε΄ καί τριῶν ἀκόμη ἐπισκόπων ἀνήμερα τό Πάσχα τοῦ 1821. Τήν ἴδια ἡμέρα ἀπαγχονίζεται κι ὁ πρώην πατριάρχης Κύριλλος ΣΤ΄ στήν Ἀνδριανούπολη. Ἡ τρομοκρατία ἐπεκτάθηκε σέ περιοχές τῆς Θράκης καί στά παράλια τῆς Μ. Ἀσίας, ὅπου ξεχωρίζει ἡ καταστροφή τῶν ἑλληνικότατων Κυδωνιῶν (30.000 κάτοικοι). Χάρη στούς Ψαριανούς πού ἔσπευσαν πρός βοήθεια πάντως, οἱ περισσότεροι κάτοικοι γλύτωσαν καί μεταφέρθηκαν στά ἑλληνικά νησιά. Οἱ ταραχές συνεχίστηκαν στή Σμύρνη, ὅπου θανατώθηκαν τό 1821 περισσότεροι ἀπό 2.000 Ἕλληνες καί στό Κουσάντασι (Νέα Ἔφεσο). Πολλοί κάτοικοι ἀπό αὐτές τίς περιοχές κατέφυγαν στή Σάμο. Τέλος, παρόμοια ἦταν ἡ κατάσταση καί στήν Κύπρο, ὅπου ἀπαγχονίστηκε ὁ ἀρχιεπίσκοπος Κυπριανός μέ δεκάδες ἱερεῖς καί προκρίτους, καθώς καί στή Ρόδο καί στήν Κῶ. Γενικό- τερα, ὅσο περνοῦσε ὁ καιρός καί ὁ πόλεμος γινόταν ὁλοκληρωτικός (πρβλ. ἐξόντωση Τούρκων Τριπολιτσᾶς), τά τουρκικά ἀντίποινα ὀξύνονταν.
Στό διπλωματικό ἐπίπεδο, παρά τίς στρατιωτικές ἐπιτυχίες τῶν Ἑλλήνων, οἱ ἐξελίξεις δέν ἦταν εὐνοϊκές. Τό ξέσπασμα τῆς Ἐπανάστασης τόσο στή Μολδοβλαχία, ὅσο καί στόν ἑλλαδικό χῶρο, ἀντιμετωπίστηκε μέ ἐχθρότητα ἀπό τίς εὐρωπαϊκές δυνάμεις πού συμμετεῖχαν τότε στό συνέδριο τοῦ Λάυμπαχ (σημερινή Λουμπλιάνα) καί καταδικάστηκε ὡς ἀπειλή γιά τή σταθερότητα τοῦ status quo τῆς Εὐρώπης. Οἱ σφαγές τῶν Ἑλλήνων ὅμως καί ἰδιαίτερα ὁ ἀπαγχονισμός τοῦ Πατριάρχη καί ἡ καταστροφή τῆς Χίου ἐπέδρασαν στή στάση τους καί συγχρόνως προκάλεσαν ἕνα πανευρωπαϊκό κύμα φιλελληνισμοῦ. Ἡ Ρωσία ἀπέσυρε τόν πρέσβη Στρογκανώφ ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη κι ἀπείλησε μέ πόλεμο τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία. Ὡστόσο, ἡ παρέμβαση τοῦ καγκελάριου τῆς Αὐστρίας Μέττερνιχ, καθώς καί ἡ ἀπειλή γιά μία ἐξέγερση τῶν Πολωνῶν, πού ἀνῆκαν στή Ρωσική Αὐτοκρατορία, ἄλλαξε καί πάλι τή γνώμη τοῦ τσάρου Ἀλέξανδρου. Ἔτσι, παρά τήν τεράστια προσπάθεια πού κατέβαλε ὁ Καποδίστριας γιά στήριξη τῶν ἐπαναστατημένων Ἑλλήνων μέ ρωσοτουρκικό πόλεμο, στό συνέδριο τῆς Βερόνας τό φθινόπωρο τοῦ 1822, ἡ Ρωσία ἔδειξε ἕτοιμη νά ξαναρχίσει τίς διπλωματικές σχέσεις της μέ τόν Σουλτάνο. Ὁ Καποδίστριας παραιτήθηκε καί ἀποσύρθηκε στήν Ἐλβετία καί ἡ πολιτική τοῦ Μέττερνιχ καί τῆς Ἱερῆς Συμμαχίας φάνηκε νά θριαμβεύει. Ὡστόσο, οἱ ἐπιτυχίες τῆς Ἐπανάστασης, τά σκληρά τουρκικά ἀντίποινα καί ὁ φιλελληνισμός τῆς κοινῆς γνώμης εἶχαν ἀρχίσει νά ὁδηγοῦν σέ μία ἀλλαγή στάσης τῶν εὐρωπαϊκῶν κυβερνήσεων πού θά ἐκδηλωθεῖ τά ἑπόμενα χρόνια.
Παναγιώτης Μητσόπουλος
Φιλόλογος - Θεολόγος
"Ἀπολύτρωσις", Ἰουν. - Ἰουλ. 2021