A΄. Προετοιμασία καί ἔναρξη
Ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 δέν ἦταν ἡ πρώτη πού ἔγινε κατά τήν Τουρκοκρατία. Εἶχαν προηγηθεῖ, μέ ἀφετηρία τήν ἐξέγερση τοῦ Κορκόνδειλου Κλαδᾶ τό 1463, δεκάδες ἐξεγέρσεις, ἄλλες το­πι­κές κι ἄλλες μέ πανελλήνιο χαρακτήρα, ὅπως τά Ὀρλωφικά τό 1770. Στίς περισσότερες οἱ Ἕλληνες ἀξιο­ποί­ησαν τίς συγ­κρούσεις τῶν ξένων δυ­νά­μεων (Βενετῶν, Γάλλων, Ρώσων κτλ.) μέ τήν Ὀ­θωμανική Αὐτοκρατορία καί συνεργά­σθηκαν μαζί τους. Καμία ὅμως δέν πέτυχε τόν σκοπό της, παρά τίς πρόσκαιρες ἐπιτυχίες. Εἶναι ἐντυπωσιακό ὅτι ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 πέτυχε, ἔστω καί ἐν μέρει, τήν ἀπελευ­θέρωση τῶν Ἑλλήνων, ἄν καί ξεκίνησε χωρίς ξένη βοήθεια κι ἀποτελοῦσε ἀ­ποκλειστικό ἔργο τῶν Ἑλλήνων. Ὄχι μόνο τήν ὀργάνωσαν οἱ ἴδιοι, ἀλλά αὐ­τοί ἀποτέλεσαν καί τούς κύριους χρηματοδότες της, τουλάχιστον στήν ἀρχή.
Οὐσιαστικά ἡ προετοιμασία τῆς Ἐ­πανάστασης ξεκινάει στίς 14 Σεπτεμβρί­ου (ἡμέρα τοῦ Σταυροῦ) τοῦ 1814 στήν Ὀδησσό, ἀπό τρεῖς ἁπλούς μικρέμπορους ἤ γραμματεῖς ἐμπόρων, τούς Ἐμ­μανουήλ Ξάνθο, Νικόλαο Σκου­φᾶ καί Ἀ­θανάσιο Τσακάλωφ, πού ἱδρύουν μία μυστική ὀργάνωση, τή Φιλική Ἑταιρεία. Μέ­χρι τό 1817 ἀριθμοῦσε ἐλάχιστα μέλη, ὡστόσο μετά τό 1818, ὁπότε καί ἡ ἕδρα της μεταφέρεται στήν Κωνσταντινούπο­λη, θά γνωρίσει ἐκρηκτική ἀνάπτυξη, στήν ὁποία ση­μαν­τικό ρόλο ἔπαιξε ἡ στήριξη ἀπό τούς μεγαλέμπορους τῆς Κωνσταντινούπολης, ἰδιαίτερα τόν Πα­να­γιώτη Σέκερη. Τό 1819, μετά τήν ἄρ­νηση τοῦ Καποδίστρια, ἀρχηγός της θά γίνει ὁ Ἀ­λέξανδρος Ὑψηλάντης, ἐνῶ μέ­χρι τό 1820 θά ἀποκτήσει μαζικό καί πανεθνι­κό χαρακτήρα, καθώς τά μέλη της θά ἀνέλθουν σέ πολλές χιλιάδες. Ἀ­πό καταλόγους πού ἔχουν σωθεῖ, γνωρίζουμε 1.093 μέλη, πού προφανῶς ἀπο­­- τε­λοῦν μόνο τά στελέχη. Ἀπό αὐ­τούς, οἱ μισοί ἦταν ἔμποροι, ἐνῶ μεγάλο ἦταν τό ποσοστό τῶν κληρικῶν (9,5% -ἀνάμεσά τους 17 ἐπίσκοποι). Ἰ­σχυρή παρουσία εἶ­χαν ἐπίσης οἱ ἐπαγγελματίες, οἱ διανο­ού­μενοι, οἱ προεστοί καί οἱ στρατιωτικοί.
Ἡ Φιλική Ἑταιρεία ἀνέλαβε νά φέ­ρει εἰς πέρας τό τεράστιο ἔργο τῆς ὀρ­γά­νω­σης καί πυροδότησης τῆς Ἐπανάστασης. Ἀπ’ ὅ,τι φαίνεται δέν εἶχε τή φιλο­- δοξία νά ἀναλάβει τήν καθοδήγησή της ὥς τό τέλος, καθώς δέν εἶχε ἐκπονήσει πρόγραμμα διακυβέρνησης, ὅ­πως εἶχε κάνει ὁ Ρήγας Φεραῖος. Εἶχε καταρτίσει ὅμως ἕνα σχέδιο ὑψηλῆς στρατηγικῆς σύλληψης πού θά προκαλοῦσε μία παμβαλκανική Ἐπανάσταση, ἀνάλογη μέ αὐ­τήν πού ὁραματιζόταν ὁ Ρήγας. Στόχος της ἦταν ἡ ἀνασύσταση τοῦ βυζαντινοῦ κράτους, τῆς Ρωμανί­ας, μέ τή συσπείρωση ὁλόκληρου τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί τή συνεργασία Ρουμάνων, Σέρβων, Βουλγάρων, ἀκόμη καί Μαυροβουνίων. Ἡ συν­εργασία αὐτή ἀ­πέτυχε, διότι τελικά οἱ Σέρβοι δέν ἔλαβαν μέρος, λόγῳ τῆς παρασπονδίας τοῦ ἡγέτη τους Ὀμπρένοβιτς, ἐνῶ καί ὁ ἡγέτης τῶν Ρουμάνων χωρικῶν Βλαδιμηρέσκου τελικά ὑπαναχώρησε. Στό ἀρχικό σχέδιο (Σχέδιον Γενικόν), πού πιθανότατα συνέταξε ὁ Πα­παφλέσσας, ἐκτός ἀπό τή συνεργασία τῶν ἄλλων βαλκανικῶν λαῶν, περιλαμ­βα­νόταν ἡ ἔναρξη τῆς ἐπανάστασης στόν ἄξονα Μάνη-Σούλι μέ ταυτόχρονη ἄφιξη τοῦ Ὑψηλάντη στήν Πε­λοπόννησο καί τοῦ Χριστόφορου Περ­­ραιβοῦ στήν Ἤ­πει­ρο. Ἡ ἐξέγερση στή Μολδοβλαχία θά ἀποτελοῦσε ἀντιπερισπασμό καί θά εἶχε ὑποστηρικτικό χαρακτήρα. Μεταγενέστερο σχέδιο (Μέ­γα ἤ Μερικόν Σχέ­δι­ον) προέβλεπε τήν πυρπόληση μέρους τοῦ τουρκικοῦ στόλου στήν Κωνσταντινούπολη, ἐνῶ τόν ὑπόλοιπο θά μετέτρεπαν σέ ἐπαναστατικό ἕλ­ληνες ναυτικοί. Ἐπίσης, θά ἄναβαν πυρκαγιές σέ πολλά μέρη τῆς Κωνσταντινούπολης καί θά γινόταν ἀ­πόπειρα ἀκόμη καί γιά δολοφονία τοῦ Σουλτάνου. Τό σχέδιο αὐτό ὅμως τελικά ματαιώθηκε, ἐπειδή διέρρευσε στούς Τούρ­κους, οἱ ὁποῖοι προέβησαν σέ συλλήψεις τῶν ἐμπλεκομένων.
Μετά ἀπό ὅλα αὐτά, δέν ἀκολου­θή­θηκε τό ἀρχικό σχέδιο γιά ἔναρξη τῆς ἐξέγερσης στόν ἑλλαδικό χῶρο. Στίς 22 Φεβρουαρίου 1821 ὁ Ὑψηλάντης διέβη τόν ποταμό Προῦθο καί ἐπικεφαλῆς ἑνός στρατεύματος 6.000 ἀν­δρῶν κήρυ­ξε τήν Ἐπανάσταση στό Ἰάσιο τῆς Μολ­δοβλαχίας ἐκδίδοντας προκήρυξη μέ τό σύνθημα «Μάχου ὑ­πὲρ Πίστεως καὶ Πατρίδος». Συγχρό­νως εἶχε προετοιμαστεῖ τό ἔδαφος γιά τή μεγά­λη ἀνάφλε­ξη καί σέ ἄλλες περιοχές, καθώς εἶχε ὁ­ριστεῖ στίς 25 Μαρτίου νά ξεκινήσει ἡ Ἐπανάσταση καί στήν Πελοπόννησο. Ἔ­τσι, στό δεύτερο μισό τοῦ Μαρτίου ξεσηκώνονται διάφορες περιοχές τῆς Πελο­ποννήσου μέ κέντρο τά Καλάβρυτα, ἐνῶ λίγες μέ­ρες μετά ἀκολουθεῖ ἡ Ἀνατολική Στερεά. Τούς ἑπόμενους μῆνες ξεκινᾶ ἡ Ἐπανάσταση σέ ἀρκετά νησιά τοῦ Αἰ­γαί­ου (Ὕ­δρα, Σπέτσες, Ψαρά, Σά­μος, Ἄν­δρος), στό Πήλιο, στά Ἄγρα­φα, στήν Εὔ­βοια, στή Χαλκιδική, στήν Κρήτη, στή Δυτική Στερεά καί στήν Ἤ­πει­ρο.
Τό γεγονός ὅτι ἡ Ἐπανάσταση, πα­ρά τίς δυσκολίες καί τά ἐμπόδια, ξέσπασε στίς περισσότερες περιοχές πού κυριαρχοῦσαν πληθυσμιακά οἱ Ἕλληνες δείχνει τή μεγάλη ἐπιτυχία τῆς Φιλικῆς Ἑταιρεί­ας, ἀλλά καί ὅτι αὐτή ἀποτέλεσε τή φω­νή τοῦ αἰχμάλωτου ἔθνους γιά ἐ­λευ­θε­- ρία, στήν ὁποία ἀν­ταποκρίθηκε τό Παν­ελ­λήνιο.

Παν. Μητσόπουλος