Ὁ «Ἄγγελος» τ' Ἀιβαλιοῦ
Σεπτέμβριος· κι ἡ γιορτή τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ μαζί μ' ὅλες τίς σταυρωμένες καί ἀλύτρωτες πατρίδες μας ἀνασταίνει ἐνώπιόν μας καί τήν τραγωδία τῶν Κυδωνιῶν (Ἀιβαλί).
Σάν ἄρχισε ἡ τουρκική ἐπίθεση στό Ἀφιόν ΚαράΧισάρ καί ἡ διάσπαση τῆς γραμμῆς τοῦ ἑλληνικοῦ μετώπου, ζοφερό καί πικρό διαγράφεται τό μέλλον τῆς αἰολικῆς πόλεως. Ἡ ἀνησυχία καί ἡ ἀπόγνωση τῶν 40.000 κατοίκων τ' Ἀιβαλιοῦ κορυφώνεται, ὅταν βρίσκονται μάρτυρες μιᾶς σκληρῆς πραγματικότητος. Δέν προλαβαίνουν ν' ἀκουστοῦν οἱ πρῶτες φοβερές εἰδήσεις κι οἱ ἀρχές τῆς πόλεως ἤδη ἔχουν σχεδιάσει ὡς τόπο τῆς καταφυγῆς τους τήν ἀντικρινή Μυτιλήνη. Τήν ὥρα, λοιπόν, πού ἡ χωροφυλακή καί οἱ δημόσιες ὑπηρεσίες ἀναχωροῦν καί ἀφήνουν τούς Ἀιβαλιῶτες ἀπροστάτευτους κι ἕρμαια τῆς τύχης τους, τήν ὥρα πού ἡ ἀνασφάλεια τοῦ πληθυσμοῦ παίρνει διαστάσεις, ἕνας ἀετός ἁπλώνει τίς φτεροῦγες του, ὄχι γιά νά πετάξει, ἀλλά γιά ν' ἀγκαλιάσει καί νά ζεστάνει τό χειμαζόμενο ποίμνιό του. Εἶναι ὁ ἡρωικός μητροπολίτης Γρηγόριος.
Μηνύματα κατεπείγοντα καταφθάνουν στήν ἐπισκοπή του. «Τουρκικός στρατός κατερχόμενος δέν φείδεται οὔτε νηπίων ζωῆς. Ἐξορκίζω ἀναχωρήσατε ἁπαξάπαντες», τοῦ τονίζει σέ τηλεγράφημά του ἀπό τή Μυτιλήνη ὁ διοικητής τῆς χωροφυλακῆς, ὁ ὑπομοίραχος Γιαννακάκης. Ἐν ὄψει τῆς ἐπικειμένης λαίλαπας, συγκαλεῖ ὁ Γρηγόριος τούς δημογέροντες καί προκρίτους. Μάταια ἀγωνίζεται νά τούς πείσει γιά τόν μοιραῖο ξερριζωμό τοῦ πληθυσμοῦ καί τήν ἐγκατάστασή του στή Μυτιλήνη. Κι ὅμως, μπρός στήν ἀπόφαση τῆς δημογεροντίας πού ἀποτρέπει ρητά τή φυγή τῶν Ἀιβαλιωτῶν, ὁ Δεσπότης ὑποτάσσεται, ὑπακούει, σιωπᾶ.
Ὅσο κυλοῦν οἱ μέρες τόσο καί πυκνώνει ὁ στρατός τῶν Ἀγαρηνῶν στούς δρόμους τοῦ Ἀιβαλιοῦ, στά ὑψώματα τοῦ ὁποίου κατάσπαρτα πυροβόλα καί μυδραλλιοβόλα ἔχουν πάρει τή θέση τους. Τσακίζει τόν Ἱεράρχη ὁ χαμός τοῦ πιό ζωτικοῦ πληθυσμοῦ, τῶν 4.000 στρατευσίμων ἀνδρῶν, πού ὁδηγήθηκαν στά σφαγεῖα ἀπό τόν αἱμοχαρῆ Ὀθωμανό. Τόν συνθλίβει ἡ ὠμή συμπεριφορά τοῦ Σαμπρῆ πασᾶ καί ἡ ἄδικη, συστηματική ἐξόντωση τοῦ ποιμνίου του. Γι' αὐτό, πόσες φορές δέν κατεβαίνει μέ τόν ἀφοσιωμένο του ἀρχιμανδρίτη Εὐγένιο Λαλακιώτη στόν ναό τῆς Μητροπόλεως, γιά ν' ἀφήσει μπρός στόν Ἐσταυρωμένο ὅλο τόν πόνο, τό δάκρυ καί τήν ἀγωνία του! Προθυμοποιοῦνται οἱ πρόξενοι ν' ἀσφαλίσουν τόν Ἐπίσκοπο στή Μυτιλήνη. Καί τότε αὐτός σάν τόν Γρηγόριο τόν Ε΄καί τόν Χρυσόστομο Σμύρνης σθεναρά τούς δηλώνει:
- Καί ποῖος θά μείνει κοντά εἰς τό ἀπειλούμενον ποίμνιον; Ὁ ποιμήν.
Κι ἄλλοτε: «Ἐφ' ὅσον καί ἕνας ἀκόμη χριστιανός εὑρίσκεται ἐδῶ, θά εἶμαι καί ἐγώ ἐδῶ. Θά φύγω τελευταῖος».
Καί δέν φεύγει. Παραμένει ὁ φύλακας ἄγγελος τῶν Κυδωνιῶν. Τή γιορτή τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ οἱ Ἀιβαλιῶτες τόν βλέπουν γιά τελευταία φορά ὡς λειτουργό τοῦ Ὑψίστου. Ἀπό τότε σίγησαν τά ψαλτήρια καί οἱ ἄμβωνες, σώπασαν τά καμπαναριά. Ἡ πόλη στό τέλος τοῦ Σεπτέμβρη νεκρώνεται. Πλοῖα ἑλληνικά μέ ἀμερικανική σημαία, πού ἔφθασαν μέ τίς ἐνέργειες τοῦ Μητροπολίτου, παίρνουν τούς 20.000 περίπου ἐπιζῶντες, πού ἔμελλε νά σηκώσουν τόν σταυρό τῆς προσφυγιᾶς.
Μά, πρίν σαλπάρουν, ἕνα τουρκικό στρατιωτικό ἀπόσπασμα ἁρπάζει τήν ἐλπίδα καί τ' ἀποκούμπι τ' Ἀιβαλιοῦ, τόν ἀκάματο Ποιμενάρχη του μέ τήν πολύτιμη συνοδεία του, 21 ἱερεῖς. Τρεῖς μέρες βασανίζεται μέ μαρτύρια ἀποτρόπαια μές στή φυλακή τό τίμιο πρεσβυτέριο. Ὥσπου στίς 3 Ὀκτωβρίου 1922 κοντά στό χωριό Ἁγιασμάτι ἕνας-ἕνας κληρικός ἄγρια ἐξοντώνεται κι ἄσπλαγχνα σφαγιάζεται. Τραγικός θεατής τοῦ φρικιαστικοῦ δράματος ὁ γηραιός ἐπίσκοπος Γρηγόριος. Γι' αὐτόν τό τουρκικό δαιμόνιο ἐπινοεῖ ἄλλο εἶδος μαρτυρίου. Δύο Τοῦρκοι σέρνουν τόν ἐξαντλημένο Δεσπότη μπροστά σ' ἕναν λάκκο βαθύ. Ὁ ἐπικεφαλῆς ὑπολοχαγός εἰρηνικά καί σαρκαστικά τόν ἐμπαίζει.
- Ἐσένα, μπουγιούκ παπάζ, μπουγιούκ ἐντεψίζ (= ἀρχιπαπά καί ἀναιδέστατε), δέν θά σέ σφάξω, γιατί ξέρεις πόσο σέ ἀγαπῶ. Σοῦ ἑτοιμάσαμε ὀντά νά κατοικήσεις ὅλα τῆς ζωῆς σου τά χρόνια.
Θέλει νά τόν θάψει ζωντανό. Ἀλλά ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ ἐπεμβαίνει. Μπροστά στούς δημίους του ὁ πονεμένος Μητροπολίτης σωριάζεται κι ἀφήνει τήν τελευταία του πνοή, χωρίς νά τούς δώσει τήν ἄγρια χαρά τῆς ἐκτέλεσής του.
Ἔτσι, ξερριζώνει τ' Ἀιβαλί ὁ Ἀγαρηνός. Ἀλλά κι οἱ Σύμμαχοι τήν ὥρα τῆς μικρασιατικῆς μας τραγωδίας μ' ἐκείνη τήν προκλητική τους ἀπάθεια καί σκανδαλώδη ἀταραξία -τήν τόσο γνώριμη στίς μέρες μας- γράφουν τή δική τους ἱστορία. Καθώς ὅμως ὁ σημερινός Ἕλληνας στρέφεται μέ πίκρα πρός τίς μικρασιατικές ἀκτές, ἀναθαρρεύει καί καυχιέται, γιατί στή θύελλα καί τήν ἀνεμοζάλη τοῦ 1922 τρία διαμάντια, τρεῖς ἐθνομάρτυρες, ὁ Χρυσόστομος Σμύρνης, ὁ Μοσχονησίων Ἀμβρόσιος καί ὁ Κυδωνιῶν Γρηγόριος, φορώντας τό στεφάνι τοῦ μαρτυρίου ἔγραψαν ἱστορία πού πέρασε στήν αἰωνιότητα τοῦ Θεοῦ.
Ἑλληνίς
Ἀπολύτρωσις 50 (1995) 152-153