Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής καί ἡ ὁλότητα χώρου καί χρόνου (Δ΄)

 Οἱ ψευδαισθήσεις τῶν αἰσθήσεών μας καί ἡ σοφία τοῦ Θεοῦ

   Στήν πολύ πλούσια θεολογία του ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής διαπιστώνει, πλήν τῶν ἄλλων, ὅτι ὁ χῶρος καί ὁ χρόνος ἀποτελοῦν μία ὁλότητα. Ἀποκαλύπτοντας θεολογικά αὐτή τήν ἑνότητα -ἡ ὁποία δέν συνάδει μέ τή λογική μας-, εἶναι σάν νά μᾶς προειδοποιεῖ ὁ Ἅγιος ὅτι ἐμεῖς μπορεῖ νά ζοῦμε μέ ψευδαισθήσεις, ὅταν βασιζόμαστε μόνο στή λογική τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου. Μέ τή γλώσσα τῆς ἐπιστήμης, ὅπως εἴδαμε σέ προηγούμενο ἄρθρο (βλ. Μάιος 2023), οἱ ψευδαισθήσεις αὐτές προέρχονται ἀπό τό γεγονός ὅτι ἀντιλαμβανόμαστε μόνο μία προβολή τοῦ τετραδιάστατου (εἴτε τοῦ ἑνδεκαδιάστατου) φυσικοῦ χώρου στόν τρισδιάστατο εὐκλείδειο χῶρο τῶν αἰσθήσεών μας, δηλαδή ἀντιλαμβανόμαστε μόνο μία σκιά τῆς φυσικῆς πραγματικότητας. Γενικά, μποροῦμε νά διαπιστώσουμε ὅτι στόν 20ό αἰώνα ἡ ἐπιστήμη συνομολογεῖ μέ τόν ἅγιο Μάξιμο ὅτι ὁ αἰσθητός κόσμος δέν εἶναι ἀκριβῶς ὅπως τόν ἀντιλαμβάνονται οἱ αἰσθήσεις μας, καί ἐπιπλέον παρουσιάζει διδακτικά παραδείγματα γιά τό τί πραγματικά συμβαίνει: Ζοῦμε μέ τίς ψευδαισθήσεις τοῦ τρισδιάστατου εὐκλείδειου χώρου καί τοῦ κτιστοῦ χρόνου, θεωρουμένου σάν μία ἀνεξάρτητη καί γραμμική παράμετρο πού χρησιμοποιοῦμε γιά τήν ταξινόμηση τῶν γεγονότων, ὅπως αὐτά ἐπιβάλλονται ἀπό τή μηχανική τοῦ Νεύτωνα.

   Γιά νά ἀντιληφθοῦμε πόσο εὔκολα μπορεῖ νά παραπλανηθεῖ κάποιος ἀπό τή λογική τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου, ἀρκεῖ νά ἀναλογιστοῦμε ὅτι πολλοί καί μεγάλοι ἐπιστήμονες, πού ἔδρασαν ἀπό τήν ἀρχαία ἐποχή ἕως τόν 20ό αἰώνα, (συμπεριλαμβανομένων τοῦ Ἀριστοτέλη, τοῦ Νεύτωνα καί τῶν συγχρόνων τους) ἐξαπατήθηκαν ἀπό τίς ἀνθρώπινες αἰσθήσεις, ἀφοῦ θεωροῦσαν τόν χῶρο καί τόν χρόνο ὡς διακριτά καί διαχωριζόμενα μεγέθη. Κατά συνέπεια, δέν θά πρέπει νά μᾶς ἐκπλήσσει τό γεγονός ὅτι καί ἐμεῖς σήμερα μπορεῖ νά ζοῦμε μέ ψευδαισθήσεις γιά τόν φυσικό κόσμο! Ἀκόμα καί ἡ κατανόηση τοῦ (πραγματικοῦ) χρόνου μέσα στή χωροχρονική ὁλότητα εἶναι δυσπρόσιτη στίς ἀνθρώπινες δυνατότητες, ἐπειδή αὐτές περιορίζονται ἀπό τήν ἀνθρώπινη βιολογία καί φυσιολογία. Γενικά, ἡ πεπερασμένη ἀνθρώπινη φύση μᾶς ὑπαγορεύει νά συμπεριφερόμαστε στήν καθημερινή μας ζωή σάν ὁ χῶρος καί ὁ χρόνος νά ἦταν διακριτά καί ἀνεξάρτητα μεγέθη, ἐνῶ τοῦτο στήν οὐσία εἶναι ψευδαίσθηση.

   Τό δράμα ὅμως τοῦ σύγχρονου ἀνθρώπου εἶναι ὅτι δέν παραδέχεται εὔκολα ὅτι ἡ λογική τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου μπορεῖ νά τόν ὁδηγεῖ σέ ψευδαισθήσεις. Ἐπίσης, εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι ἡ διδασκαλία τῶν θετικῶν ἐπιστημῶν (κυρίως στή Μέση Ἐκπαίδευση, ἀλλά καί ἐν πολλοῖς καί στήν Ἀνώτατη) βασίζεται στή Μηχανική τοῦ Νεύτωνα καί τήν Εὐκλείδεια Γεωμετρία, διότι εἶναι πλησιέστερες στή λογική τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου, πιό “πρακτικές”, καί ἄρα πιό προσιτές σέ διδασκόμενους καί διδάσκοντες. Ἄν καί ἀπό καθαρά διδακτικῆς-παιδαγωγικῆς ἀπόψεως αὐτός εἶναι ὁ σωστός τρόπος διδασκαλίας (ἀρχίζοντας ἀπό τά πιό ἁπλά, καί ἄρα, τά πιό «λογικά»), ὅμως συμβάλλει ἐν πολλοῖς στό νά διαδοθεῖ καί νά ἑδραιωθεῖ στό εὐρύ κοινό ἡ γενική ἀντίληψη ὅτι «πιστεύω μόνον ὅ,τι εἶναι λογικό σέ ἐμένα», καί ἔτσι νά ἀπορρίπτουμε καθετί πού ἀντιβαίνει στή λογική τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου. Ἐπίσης συμβάλλει στό νά παραμένουμε ἐγκλωβισμένοι στίς ψευδαισθήσεις τῶν αἰσθήσεών μας, τίς ὁποῖες ἐπιβάλλει ὁ διαχωρισμός τοῦ χώρου καί τοῦ χρόνου. Ὑπενθυμίζουμε ὅτι ἡ Γεωμετρία τοῦ Εὐκλείδη καί ἡ Μηχανική τοῦ Νεύτωνα θεμελιώθηκαν καί ἀναπτύχθηκαν βασιζόμενες στή λογική τοῦ αἰσθητοῦ κόσμου, ἀλλά στόν 20ό αἰώνα ἀναιρέθηκαν ἀπό τή Θεωρία Σχετικότητας καί τήν Κβαντική Μηχανική.

   Παρόλο πού στή θεολογία τοῦ ἁγίου Μάξιμου ἡ χωροχρονική ὁλότητα ἀναδύεται αὐθόρμητα, αὐτό δέν συμβαίνει μέ τήν ἀνθρώπινη λογική, ἡ ὁποία χρειάζεται προχωρημένες φυσικές θεωρήσεις (π.χ. τή Θεωρία Σχετικότητας). Ἐξάλλου, ἡ ἀνθρώπινη ἐπιστήμη ἀσχολεῖται μέ τό «πῶς» λειτουργεῖ ὁ φυσικός κόσμος, καί ἐρευνᾶ τή φυσική νομοτέλεια πού ὑπάρχει, ἀλλά ὅμως δέν μπορεῖ νά ἀπαντήσει στό «γιατί». Τό συγκεκριμένο θέμα, ἤτοι γιατί ὑπάρχει αὐτός ὁ παράδοξος (καί «παράλογος») τετραδιάστατος φυσικός χωροχρόνος, μπορεῖ νά τό ἀντιληφθεῖ κάποιος μελετώντας τήν πλούσια θεολογία τοῦ ἁγίου Μάξιμου γιά τή θέση τῶν ὄντων στή θεία Οἰκονομία.

   Εἶναι γνωστό σέ ὅλους μας ὅτι ὑπάρχουν πάμπολλοι ἦχοι, χρώματα κ.τ.λ. πού δέν ἀντιλαμβανόμαστε, καθώς ἐπίσης ὅτι ὑπάρχει τό πολύ μικρό (σέ ἐπίπεδο μορίων καί πυρήνων ἀτόμων) καί τό πολύ μεγάλο (μέσα στό ἀχανές σύμπαν), γιά τά ὁποῖα ἡ ἀνθρώπινη φυσιολογία δέν μᾶς ἐπιτρέπει νά ἔχουμε ἄμεση ἀντίληψη. Ἐκτός ὅμως ἀπό αὐτά τά δυσπρόσιτα φαινόμενα καί γεγονότα, ἡ Θεωρία Σχετικότητας μᾶς πηγαίνει ἕνα βῆμα παραπέρα, καί μᾶς ὑποδεικνύει ὅτι ἀκόμα καί ἐκεῖνα τά μέσο-σκοπικά φαινόμενα καί γεγονότα τῆς καθημερινότητας, πού νομίζουμε ὅτι τά ἀντιλαμβανόμαστε σωστά, δέν εἶναι παρά μόνον ἡ σκιά (προβολή) τῆς τετραδιάστατης (εἴτε τῆς ἑνδεκαδιάστατης) φυσικῆς πραγματικότητας στόν χῶρο (τρισδιάστατο) τῶν αἰσθήσεών μας. Αὐτή τήν πραγματικότητα μπορεῖ νά τή γνωρίζει μόνον ὅποιος μπορεῖ νά ἔχει μία ἐποπτική ἀντίληψη τοῦ χωροχρονικοῦ συνεχοῦς, ἤτοι νά εἶναι ὑπεράνω τοῦ χρόνου (ἀθάνατος), τοῦ χώρου καί τῆς ὕλης (ἄυλος). Ἀκριβέστερα, μόνον Ἐκεῖνος πού εἶναι «ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος, ἀεὶ ὢν ὡσαύτως ὤν», καί δημιούργησε τόν χῶρο, τόν χρόνο καί τήν ὕλη μέσα ἀπό κβαντικό κενό («ἐξ οὐκ ὄντων εἰς τὸεἶναι τὰ πάντα παραγαγών»), δηλαδή ὁ Δημιουργός Θεός, μπορεῖ νά ἔχει τήν ὁλιστική καί πραγματική ἀντίληψη γιά ὅ,τι ὑπάρχει καί συμβαίνει γύρω μας. Διάφορα φαινόμενα καί γεγονότα πού λαμβάνουν χώρα ἴσως δέν τά ἀντιλαμβανόμαστε τελείως ἤ, ἐάν κάτι πέφτει στήν ἀντίληψή μας, τά ὑποτιμοῦμε καί τά θεωροῦμε δῆθεν «τυχαῖα». Γενικά, ἡ λογική ἡ ὁποία βασίζεται ἀποκλειστικά στίς ἐμπειρίες μας ἀπό τόν αἰσθητό κόσμο εἶναι ἐλλιπής, καί μπορεῖ νά μᾶς ὁδηγήσει σέ ἐσφαλμένες ἀντιλήψεις, μερικές φορές ἀκόμα καί στήν ἀλαζονεία ὅτι «γνωρίζουμε τά πάντα».

Παντελεήμων Καραφίλογλου
(ἀφ.) Καθ. Κβαντικῆς Χημείας Α.Π.Θ.

“Ἀπολύτρωσις”, Ἰούν.-Ἰούλ. 2023