Οἱ πέντε ἐθνοϊερομάρτυρες

*«Ἡ Μικρασιατική ἐκστρατεία καί ἡ θυσία τῶν πνευματικῶν πατέρων τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ»

 

*Μικρά Ἀσία! Ἡ πανάρχαια κοιτίδα τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, ἀλλά καί ἡ «πατρίδα τῶν αἱμάτων καί δραμάτων», κατά τόν Κωστῆ Παλαμᾶ.

 *Βαθύρριζος καί πανάρχαιος ὁ ἑλληνισμός της. Κατά τόν πρῶτο ἑλληνικό ἀποικισμό (11^ος-9^ος αἰ. π.Χ.) κάνουν ἔντονη τήν παρουσία τους τά ἑλληνικά φύλα: Αἰολεῖς, Ἴωνες, Δωριεῖς. *Δημιουργεῖται τό κοινό τῶν Ἰώνων ἤ ἡ Ἰωνική Δωδεκάπολη, *ἡ Δωρική Ἑξάπολη καί μιά ἀπέραντη ἁλυσίδα* στή συνέχεια ἀπό ἀποικίες στόν Εὔξεινο Πόντο, κατά τόν δεύτερο ἀποικισμό (8^ος-6^ος αἰ. π.Χ.). Ἐδῶ ἀκμάζει τό* ἐμπόριο, ἡ ναυτιλία, ἐδῶ ἀνθίζουν οἱ ἐπιστῆμες, οἱ τέχνες, ἐδῶ κόβονται τά πρῶτα ἑλληνικά νομίσματα.

Στά μέρη τῆς Μικρασίας* πρωτακούγονται οἱ περίφημες ραψωδίες τοῦ ἐπικοῦ ποιητῆ Ὁμήρου.  Ἀπό τήν Ἁλικαρνασσό προβάλλει ὁ Ἡρόδοτος, ὁ  πατέρας τῆς Ἱστορίας. Γνωστό* εἶναι τό  Μαυσωλεῖο τῆς Ἁλικαρνασσοῦ, μεγαλόπρεπο ταφικό μνημεῖο,  ἕνα ἀπό τά ἑπτά θαύματα τοῦ ἀρχαίου κόσμου. Ἀπό τή Μίλητο τῆς Ἰωνίας *ξεχωρίζουν οἱ τρεῖς  προσωκρατικοί της  φιλόσοφοι: ὁ Θαλῆς, ὁ πρῶτος ἀπό τούς ἑπτά σοφούς τῆς ἀρχαιότητας καί ὁ πατέρας τῆς ἑλληνικῆς καί παγκόσμιας φιλοσοφίας∙ ὁ Ἀναξίμανδρος, ὁ πρῶτος πού σχεδιάζει τό περίγραμμα τῆς γῆς καί τῆς θάλασσας∙ καί ὁ Ἀναξιμένης, πού πρῶτος καταλαβαίνει ὅτι τό φῶς τοῦ φεγγαριοῦ προέρχεται ἀπό τόν ἥλιο.

Ἡ φιλοσοφία* περνᾶ ἀπό τήν Ἰωνία στή μητροπολιτική Ἑλλάδα χάρη στόν σοφό Ἀναξαγόρα ἀπό τίς Κλαζομενές τῆς Ἰωνίας, πού θεωρεῖ ἕναν ὑπέρτατο νοῦ ὡς δημιουργό τῆς τάξης καί τῆς ἁρμονίας στή φύση.

*Ἀπό τήν Πριήνη τῆς Ἰωνίας προβάλλει ὁ Βίας, ἕνας ἀπό τούς ἑπτά σοφούς τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας.

Στά* Πάταρα τῆς Λυκίας, πατρίδα τοῦ Ἁγίου Νικολάου, ἡ ἀρχαιολογική σκαπάνη φέρνει πρόσφατα στό φῶς  τό μεγάλο της θέατρο. Στήν εἴσοδο τοῦ ἀρχαίου θεάτρου ἦταν γραμμένο τό σύνταγμα τῆς Λυκιακῆς Ὁμοσπονδίας, μέ ποιούς νόμους διοικοῦνταν οἱ πόλεις της μεταξύ τους. Τό σύνταγμα αὐτό ἀποτέλεσε* πηγή ἔμπνευσης γιά τούς Ἀμερικανούς. Τέσσερα θεμελιώδη ἄρθρα τοῦ Συντάγματος τῶν Η.Π.Α. εἶναι αὐτολεξεί παρμένα ἀπό τό ἀρχαῖο ἑλληνικό σύνταγμα τῆς Λυκίας! [στοπ]

Τό κατέθεσε κι ὁ τέως  Πρόεδρος τῆς Ἀμερικῆς, Ντόναλντ Τράμπ, σέ ὁμιλία του:

«Πηγαίνουμε πίσω, ἀρκετές χιλιάδες χρόνια, στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα, τή γενέτειρα τῆς Δημοκρατίας, καί πραγματικά γενέτειρα τοῦ Δυτικοῦ πολιτισμοῦ. Στά ὁμοσπονδιακά μας ἔγγραφα φαίνεται πώς οἱ ἱδρυτές πατέρες μας χρειάστηκαν τή σοφία τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων στό πολιτειακό τους σύστημα, γιά νά φτιάξουν τό δικό μας Σύνταγμα».

Ἐπίσης, στή Μικρά Ἀσία* ἐμφανίζεται ὁ ἰωνικός ρυθμός στήν ἀρχιτεκτονική. Αὐτοῦ τοῦ ρυθμοῦ εἶναι *ὁ ναός τῆς Ἀρτέμιδος στήν Ἔφεσο, ἕνα ἀπό τά ἑπτά θαύματα τοῦ ἀρχαίου κόσμου. Κι ὕστερα, ἡ ἐξαίσια ἰωνική τέχνη ξαπλώνεται καί στήν ὑπόλοιπη Ἑλλάδα. Ὁ ναός *τῆς Ἀπτέρου Νίκης καί τό Ἐρέχθειο στήν Ἀκρόπολη εἶναι μνημεῖα τοῦ ἰωνικοῦ ρυθμοῦ.

Εὔστοχα εἰπώθηκε: Ἄν ἡ ἰωνική ἐπιστημονική σκέψη συνεχιζόταν, ὁ Λεονάρντο ντα Βίντσι θά εἶχε γεννηθεῖ πρίν ἀπό εἴκοσι αἰῶνες, ἐνῶ ὁ Ἀινστάιν καί τά διαστημόπλοια πρίν ἀπό πεντακόσια χρόνια.

Ἐπιγραμματικά ἀναφέραμε* κάποιες πολιτιστικές ψηφίδες τῶν ἀρχαίων προγόνων μας.

Ἐντυπωσιακά, λοιπόν, ἐπιτεύγματα τοῦ πνεύματος καί τῆς τέχνης λαμποκοποῦν σέ τοῦτα τά πάτρια μέρη, τό λίκνο τοῦ πολιτισμοῦ μας.

*1922-2022. Ἡ ἐθνική μας μνήμη γυρίζει 100 χρόνια πίσω. Στέκεται μέ σεβασμό, μέ τιμή, ἀλλά καί μέ πόνο στήν ἀλησμόνητη αὐτή πατρογονική μικρασιατική μας γῆ, * -Ἀνατολική Θράκη, Ἰωνία, Καππαδοκία, Πόντο-, χώματα ποτισμένα κι ἁγιασμένα μέ τά αἵματα τῶν μαρτύρων καί ἡρώων προγόνων μας.

Ὁ *πολύχρονος καί πολυαίμακτος ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων γιά ἐλευθερία καί ἀνεξαρτησία, πού ξεκίνησε μέ τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821, σφραγίζεται τελικά μέ τήν ὑπογραφή τοῦ  Πρωτοκόλλου τοῦ Λονδίνου, 30 Αυγούστου 1832. Στή *γραμμή   Ἀμβρακικοῦ – Παγασητικοῦ κόλπου ὁρίζονται τά ἑλληνοτουρκικά σύνορα.

Ἕνα ὅμως μεγάλο μέρος τῆς Ρωμανίας παραμένει ἀλύτρωτο καί προσδοκεῖ. Σέ βάθος χρόνου ἐκπληρώνονται ὄνειρα αἰώνων. Τά *Ἑπτάνησα περνοῦν ὁριστικά στήν ἑλληνική κυριαρχία τό 1864, ἐνῶ τά Δωδεκάνησα θά ἐνσωματωθοῦν πολύ ἀργότερα, τό 1948.

 Ἡ* Θεσσαλία ἑνώνεται μέ τή μητέρα-Ἑλλάδα τό 1881. Ἡ* Μακεδονία, ἡ Ἤπειρος ἐλευθερώνονται μέ τούς δύο νικηφόρους βαλκανικούς πολέμους τοῦ 1912-1913. Μέ τή συνθήκη τῶν Σεβρῶν, *10 Αὐγούστου 1920, ἡ Ἑλλάδα ἐκτός ἀπό τή Δυτική Θράκη ἀποκτᾶ καί τήν Ἀνατολική Θράκη, τά νησιά τοῦ Αἰγαίου -Ἴμβρο, Τένεδο, Λῆμνο, Λέσβο, Χίο, Σαμοθράκη, Σάμο, Ἰκαρία-, τή Σμύρνη καί τήν εὐρύτερη περιοχή της.

 Ἡ συνθήκη τῶν Σεβρῶν σφραγίζει τόν ἑλληνικό θρίαμβο* κι ἀποτελεῖ μεγάλη διπλωματική νίκη τοῦ Βενιζέλου. Ἡ «Μεγάλη Ἰδέα», ἡ Ἑλλάδα τῶν δύο ἠπείρων καί τῶν πέντε θαλασσῶν, γίνεται σχεδόν πραγματικότητα.

Οἱ ἐχθροί ὅμως τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου, μετά τήν ὑπογραφή τῆς συνθήκης τῶν Σεβρῶν, ὀργανώνουν ἐναντίον του* μιά δολοφονική ἀπόπειρα στόν σταθμό τῆς «Λυών» στό Παρίσι. Ἡ ἀπόπειρα προκαλεῖ ἀληθινή θύελλα στήν Ἑλλάδα. Τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1920 *πεθαίνει ὁ βασιλιάς Ἀλέξανδρος, ὁ δευτερότοκος γιός τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου, καί τό δυναστικό πρόβλημα εἶναι ὀξύ. Τότε οἱ* ὀπαδοί τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου, ὁ ὁποῖος ἀπό τό 1917 βρίσκεται στό ἐξωτερικό, μέ ἀρχηγό τόν Δημήτριο Γούναρη ἀντιδροῦν βίαια. Προτείνουν ὡς μόνη λύση τό δημοψήφισμα, γιά νά λύσει ὁ λαός τό πρόβλημα τοῦ μελλοντικοῦ βασιλιᾶ.

Μέσα σ’ αὐτή τήν τεταμένη ἀτμόσφαιρα* ὁ Βενιζέλος προκηρύσσει ἐκλογές γιά νέα Βουλή, 1 Νοεμβρίου 1920. Τά ἀντιβενιζελικά κόμματα ἐκμεταλλεύονται* τή δικαιολογημένη δυσφορία τοῦ λαοῦ γιά τή συνεχιζόμενη ἐπιστράτευση καί τούς φόβους του γιά ἕνα νέο πόλεμο μέ τήν Τουρκία καί τάζουν τήν ἐπιστροφή τῶν στρατευμένων τους στίς οἰκογένειές τους. Ὁ  Βενιζέλος* τονίζει στίς προεκλογικές του ὁμιλίες ὅτι ὁ ἐθνικός θρίαμβος ἦταν δεδομένος καί ἡ ἐπιστράτευση δικαιολογημένη. Ἀλλά τό ἀποτέλεσμα τῶν ἐκλογῶν δίνει τή νίκη στά ἀντιβενιζελικά κόμματα. Ὁ Δημήτριος Γούναρης ὁρκίζεται πρωθυπουργός.

Ὁ Βενιζέλος πρίν ἀναχωρήσει γιά τό ἐξωτερικό, ἐξομολογεῖται *στήν Πηνελόπη Δέλτα:

«…Εἶμαι συντριμμένος. Εἶχα σχηματίσει τ’ ὄνειρο πώς ὁ ἑλληνικός λαός μ’ ἀκολουθεῖ στήν κατάκτηση τῶν ἑλληνικῶν μερῶν. Μά ὁ ἑλληνικός λαός δέ μ’ ἀκολουθεῖ… Τοῦ πῆρα τό παιδί του γιά πολλά χρόνια. Δέν ἀντέχει πιά στίς θυσίες ὁ κουρασμένος λαός. Καί δέν εἶναι αὐτό τό χειρότερο. Τό χειρότερο εἶναι πού ὁ κόσμος δέν ἐνδιαφέρεται. Πρό 30 ἐτῶν ὑπῆρχε ἀκόμα ἡ ”Μεγάλη Ἰδέα”. Τότε ἀκόμα ὁ κόσμος θά δέχονταν τίς μεγάλες θυσίες γιά τή Μεγάλη Πατρίδα. Σήμερα πιά τήν παράτησε τή ”Μεγάλη Ἰδέα”… Δέν ζητᾶ μεγάλα ὄνειρα πού νά τά πραγματοποιήσει. Ζητᾶ τό σπίτι του νά καλοδιοικεῖται, τό παιδί του νά γυρίσει πίσω, νά φύγει ἀπό τό στρατό.

Φέρω βαρειά εὐθύνη ἀπέναντι τῆς ἱστορίας, γιατί τό μεγάλο αὐτό ἔργο πού ἐπιδίωξα χρειαζόταν μεγάλες θυσίες, περισσότερες, βαρύτερες ἀπό ὅσες μποροῦσε νά σηκώσει ὁ ἑλληνικός λαός. Δέν ὑπολόγισα σωστά, τοῦ παραφόρτωσα τούς ὤμους. Δέ φταίγει ὁ λαός, φταίγω ἐγώ πού δέν ὑπολόγισα σωστά ὥς ποῦ πᾶν οἱ δυνάμεις του καί ἡ ἀντοχή του…». [στοπ]

Σέ μιά κρίσιμη στιγμή γιά τήν Ἑλλάδα, *ὅταν θά ἔπρεπε νά ὑλοποιηθοῦν οἱ ἀποφάσεις τῆς συνθήκης τῶν Σεβρῶν, ὁ Βενιζέλος τίθεται στό περιθώριο. Σωστά εἰπώθηκε πώς ἡ συνθήκη τῶν Σεβρῶν ἀποδείχτηκε εὔθραυστη ὅσο οἱ πορσελάνες τῆς πόλης τῶν Σεβρῶν. Κι ἐνῶ οἱ ἀντίπαλοι τοῦ Βενιζέλου, *ὅταν βρίσκονταν στήν ἀντιπολίτευση, τόν κατηγοροῦσαν ὅτι εἶχε ρίξει τήν Ἑλλάδα στή μικρασιατική περιπέτεια, τώρα πού ἀνέκτησαν τήν ἐξουσία, ἀντί νά ἀποκηρύξουν τά γενόμενα καί νά καλέσουν τήν Τουρκία σέ διαπραγματεύσεις γιά ἕναν ἔντιμο συμβιβασμό, ἀπεναντίας ἄρχισαν νά ἐνεργοῦν πιό δραστήρια ἀπό τούς ἀντιπάλους τους γιά τή συνέχιση τῆς ἐκστρατείας. *Ἡ κυβέρνηση τοῦ Δημητρίου Γούναρη κλιμακώνει τίς ἐπιχειρήσεις. Οἱ λόγοι τῆς ἀπόφασης αὐτῆς εἶναι περισσότερο ψυχολογικοί, ὅτι δηλαδή ὁ *ἑλληνικός λαός θά θεωροῦσε προδοσία κάθε παραίτηση ἀπό τό ὅραμα τῆς «Μεγάλης Ἰδέας». Εἶναι ὅμως γεγονός πώς κανείς δέν εἶχε ἐνημερώσει τόν λαό γιά τίς ἐξελίξεις στά διπλωματικά παρασκήνια. Καί μήν ξεχνᾶμε πώς ὁ ἴδιος ὁ λαός εἶχε ψηφίσει στίς ἐκλογές ἀποχώρηση ἀπό τή Μικρασία.

Τόν* Ἰούλιο τοῦ 1921 ἀρχίζει ἡ ἐπίθεση τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων μέ στόχο τήν κατάληψη τῆς Ἄγκυρας, γιά νά πληγεῖ τό κεμαλικό κίνημα στήν καρδιά του. Ὁ ἑλληνικός στρατός καταλαμβάνει *τήν Κιουτάχεια καί τό Δορύλαιο καί τόν Αὔγουστο πλησιάζει στόν Σαγγάριο. Ἐκεῖ, σέ πολύνεκρη μάχη, ἀναγκάζεται νά ἀνακόψει τήν προέλασή του. Ὁ Κεμάλ* χτυπᾶ τούς Ἕλληνες στό πιό εὐαίσθητο σημεῖο, τίς γραμμές ἐπικοινωνίας καί ἀνεφοδιασμοῦ. Οἱ στρατιῶτες μας μάχονται γενναῖα, μέ φοβερές θυσίες. Ἐξαντλημένοι ὅμως καί ἀβοήθητοι ἀποδεκατίζονται. Στόν Σαγγάριο πνίγηκαν χιλιάδες. Δέν ὑπῆρχε ἀνεφοδιασμός. Οἱ ἀποστάσεις μεγάλες. Ὁ *Κεμάλ, παρασύροντας τόν ἀντίπαλό του μακριά ἀπό τίς βάσεις ἀνεφοδιασμοῦ, τόν πλήττει ἀποφασιστικά καί τοῦ ἐπιφέρει τρομακτικές ἀπώλειες: 25.000χιλ. Ἕλληνες στρατιῶτες νεκροί καί τραυματίες. Τό ἑλληνικό μέτωπο κατέρρευσε. Ἀποφασίζεται ἡ πορεία πρός τά πίσω. *Τό ὄνειρο γιά τήν ὁλοκληρωτική συντριβή τοῦ Κεμάλ ἔχει διαλυθεῖ. Ἡ μικρασιατική ἐκστρατεία τελείωσε στόν Σαγγάριο ποταμό.

Στό σημεῖο αὐτό ὁ διδάκτωρ Οἰκονομικῶν καί Κοινωνικῶν Ἐπιστημῶν τοῦ Πανεπιστημίου Γενεύης καί διδάκτωρ Φιλοσοφίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ὁ Μελέτης   Μελετόπουλος, * τονίζει:

 «Ὁ μόνος στρατός παγκοσμίως πού ἔφθασε στό κέντρο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, καταλύοντας τήν ὀθωμανική αὐτοκρατορία, ὑπῆρξε ὁ ἑλληνικός. Οὔτε οἱ Ἄγγλοι, οὔτε οἱ Γάλλοι, οὔτε οἱ Ρῶσοι, οὔτε οἱ Ἀμερικανοί, καμία ὑπερδύναμη τῆς ἐποχῆς δέν κατάφερε νά ἐκστρατεύσει καί νά καταλάβει τή Μικρά Ἀσία. Μόνον ἡ Ἑλλάδα τό πέτυχε. Τό 1821 ἡ Ἑλλάδα ἐπαναστάτησε. Τό 1921 αὐτό τό μικρό ὑπόδουλο Ἔθνος τοῦ 1821 εἶχε φτάσει ἔξω ἀπό τήν Ἄγκυρα. Εἶναι συγκλονιστική ἡ ἐποποιία τῆς μικρασιατικῆς ἐκστρατείας. *Εἶναι συγκλονιστική ἡ τερατώδης ἐπιτυχία τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, εἶναι συγκλονιστική ἡ γενναιότητα, ἡ αὐτοθυσία καί ἡ στρατηγική διάνοια, πού κατόρθωσε νά φέρει τόν ἑλληνικό στρατό στό κέντρο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας».

Ἐμεῖς σήμερα ἐπικεντρωνόμαστε στό τέλος τῆς περιπέτειας καί δέν ἀσχολούμαστε οὔτε μέ τήν ἀρχή οὔτε μέ τήν ἐξέλιξη τῆς ἐκστρατείας. Ἡ ἐκστρατεία τελικά ἀπέτυχε, ἀλλά μέχρι νά ἀποτύχει τί εἶχε καταφέρει! * Μέχρι τότε ὁ ἑλληνικός στρατός εἶχε δώσει 430 μάχες νικηφόρες. Δέν εἶχε χάσει οὔτε μία μάχη. Πῆγε νά ὁλοκληρώσει τό 1821, νά ἐπανενωποιήσει τό Αἰγαῖο, νά ἀναστήσει τή Ρωμανία, τό Βυζάντιο. Σημειωτέον πώς τακτική τῶν μηδενιστῶν τῆς ἐποχῆς μας εἶναι νά μαθαίνουμε μόνον τούς ἐμφυλίους καί τίς ἥττες. Τό πρόβλημά τους εἶναι νά μή μάθουμε γιά νίκες.

* Ὁ ἑλληνικός στρατός προωθήθηκε μέχρι τήν Ἄγκυρα μέ ἐντολή τῶν δυνάμεων τῆς Ἀντάντ -Ἀγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας- ἀλλά κυρίως τῆς Ἀγγλίας. Στίς ἀρχές ὅμως τοῦ καλοκαιριοῦ τοῦ 1922, ὁ Κεμάλ ὑπέκυψε στίς πιέσεις τῆς Ἀγγλίας καί δέχθηκε νά ἀφήσει *τή Μοσούλη, -πόλη τοῦ Ἰράκ στίς ὄχθες τοῦ ποταμοῦ Τίγρη-, δηλαδή δέχτηκε νά ἐγκαταλείψει τά πολύτιμα κοιτάσματα πετρελαίου χάρη τῆς Ἀγγλίας, ἡ ὁποία  ὀρεγόταν τά πετρέλαια τῆς Μοσούλης. Ἔτσι ὑπογράφτηκε συμφωνία  μεταξύ τοῦ Κεμάλ, τῶν Ἄγγλων καί τῶν πετρελαϊκῶν ἑταιριῶν τῆς περιοχῆς. *Οἱ δυνάμεις τῆς Ἀντάντ, ἀφοῦ ἐξασφάλισαν, μέ μυστικές συμφωνίες μέ τήν Τουρκία, ζῶνες ἐπιρροῆς στή Μέση Ἀνατολή, ἀφήνουν τούς Ἕλληνες στή συνέχεια τελείως ἀκάλυπτους, ἐντελῶς ἔκθετους, ὥστε νά γίνουν εὔκολη λεία τῶν τσετῶν τοῦ Κεμάλ.

Ἐξάλλου οἱ Μεγάλες Δυνάμεις δέν ἤθελαν νά δημιουργηθεῖ στόν χῶρο τῆς Ἀνατολικῆς Μεσογείου μιά πανίσχυρη ἑλληνική δύναμη. Τήν φοβόντουσαν πιό πολύ ἀπό τήν Τουρκία.

«Καί ἑπομένως, *διέπραξαν τό ἀνοσιούργημα νά μήν ἐπιτρέψουν τή λύση τοῦ ἀνατολικοῦ ζητήματος μέ τόν μόνο ἁρμόζοντα καί πρέποντα τρόπο. Στή θέση τοῦ τουρκομογγολικῆς προελεύσεως ὀθωμανικοῦ χαλιφάτου νά δημιουργηθεῖ *ἕνα μεγάλο χριστιανικό κράτος μέ πρωτεύουσα τήν Κωνσταντινούπολη, τό ὁποῖο θά σήμαινε ὅτι ὁ δυτικός κόσμος θά ἔφτανε ὥς τόν Εὐφράτη μ’ αὐτή τή λύση. Ἀντ’ αὐτοῦ ἐπέτρεψαν τήν ἀνασυγκρότηση τῆς Τουρκίας καί τά ἀποτελέσματα τά βλέπουμε σήμερα…», ἐκτιμᾶ ὁ Μελέτης Μελετόπουλος.

*Ὁ Κεμάλ ἐπιλέγει νά ἐξαπολύσει ἐπίθεση κατά τῶν ἑλληνικῶν θέσεων στήν περιοχή τοῦ Ἀφιόν Καραχισάρ, στίς 26 Αὐγούστου 1922. *Τό σχέδιο ἄμυνας ἦταν ἀνεπαρκές καί ὁ ἑλληνικός στρατός ὑποχωρεῖ μέ ἄτακτη φυγή πρός τά παράλια. Ὁ γενναῖος *συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας, ξακουστός μέ τό παρατσούκλι «Μαῦρος Καβαλάρης», δίνει μάχες ὑποχωρώντας συντεταγμένα καί μαζεύοντας στρατιῶτες ἀπό διαλυμένες μονάδες.  * «Κουράγιο, παιδιά μου, κουράγιο. Δέν χάθηκαν ἀκόμα ὅλα. ”Ὁ Μαύρος Καβαλάρης” πολεμάει. Αὐτός θά μᾶς σώσει», λέει ἕνας γηραλέος σμυρνιός. Πραγματικά, στήν ὀπισθοχώρηση τῶν ἑλληνικῶν στρατευμάτων συγκρατεῖ τήν ὁρμή τῶν ἀτάκτων τοῦ Κεμάλ καί ἔτσι προσφέρει στόν στρατό μας τή δυνατότητα ἀσφαλοῦς ἐπιβίβασης στά πλοῖα. Συγχρόνως* δίνει τήν εὐκαιρία καί σέ χιλιάδες πρόσφυγες νά σωθοῦν ἀπό τή μανία, τήν ἀτίμωση, τή σφαγή τῶν Τούρκων καί νά διαφύγουν στή Χίο. Γιά τήν πράξη του αὐτή ἀγαπήθηκε πολύ ἀπό τούς μικρασιάτες, σέ σημεῖο νά βαπτίζουν τά παιδιά τους μέ τό ὄνομα Πλαστήρας.

Ἀπό τούς τελευταίους ὁ Πλαστήρας ἐγκαταλείπει τή Μικρά Ἀσία. *Μέ τ’ ἀπομεινάρια τοῦ ἔνδοξου συντάγματός του 5/42  εὐζώνων καταφέρνει νά φθάσει στή Χίο καί στή Μυτιλήνη.

*Τά στίφη τῶν τσετῶν, τῶν Τούρκων στρατιωτικῶν καί τοῦ ὄχλου ξεσποῦν μέ βαρβαρότητα πάνω σέ κάθε τι τό ἑλληνικό. Καῖνε* πόλεις καί χωριά, διαπομπεύουν τούς ἕως χθές γείτονες καί φίλους τους καί προσπαθοῦν νά ἁρπάξουν ὅ,τι δέν μπόρεσαν νά κερδίσουν μέ τό μυαλό καί τόν ἱδρώτα τους. Πυρπολοῦν τούς νέους Παρθενῶνες πού ποτέ δέν μπόρεσαν οἱ ἴδιοι νά κτίσουν. Οἱ Ἴωνες πληρώνουν ἀκριβά τό γεγονός ὅτι ἄντεξαν τή σκλαβιά γιά πέντε αἰῶνες καί παρέμειναν Ἕλληνες καί Χριστιανοί Ὀρθόδοξοι.

* Οἱ δυνάμεις τοῦ Κεμάλ μπαίνουν στή Σμύρνη στίς 8 Σεπτεμβρίου 1922. Τήν εἴσοδό τους ἀκολουθεῖ πυρπόληση τῆς πόλης καί *σφαγή τῶν κατοίκων μπροστά στά ἀπαθῆ βλέμματα τῶν ξένων στρατιωτῶν, *Γάλλων, Ἄγγλων, Ἀμερικανῶν καί Ἰταλῶν.

Τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1922* παίχθηκε ἐκεῖ ἡ τελευταία πράξη τῆς μεγαλύτερης τραγωδίας τοῦ σύγχρονου Ἑλληνισμοῦ.

«Καθώς τό ἀντιτορπιλικό ξεμάκραινε *ἀπό τή φοβερή σκηνή καί τό σκοτάδι ἁπλωνόταν, οἱ φλόγες* πού φυσομανοῦσαν πιά σέ μεγάλο μέρος τῆς πολιτείας, λάμπανε ὅλο καί περισσότερο, δημιουργώντας ἕνα *σκηνικό ἀπαίσιας καί μακάβριας ὀμορφιᾶς. Ἱστορικοί καί ἀρχαιολόγοι δηλώνουν ὅτι στά παγκόσμια χρονικά δέν ὑπάρχει παρά μόνο ἕνα γεγονός πού μπορεῖ νά συγκριθεῖ μέ τήν καταστροφή τῆς Σμύρνης καί τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ της ἀπό τούς Τούρκους… *Τό γεγονός αὐτό ἦταν ἡ καταστροφή τῆς Καρχηδόνας ἀπό τούς Ρωμαίους…  Ὡστόσο, στήν Καρχηδόνα δέν ὑπῆρχε στόλος χριστιανικῶν πολεμικῶν πλοίων* πού νά ἀτενίζει ἀδιάφορα μιά σφαγή γιά τήν ὁποία ὑπεύθυνες ἦταν οἱ κυβερνήσεις τους. Στήν Καρχηδόνα δέν βρίσκονταν ἀμερικανικά ἀντιτορπιλικά… Μιά στό βρόντο ὀβίδα πού θά ἔσκαγε πάνω ἀπό τήν τουρκική συνοικία θά συγκρατοῦσε τή θηριωδία τῶν Τούρκων.

Τό πιό θλιβερό, ἀλλά καί τό πιό σημαντικό χαρακτηριστικό τῆς ὅλης εἰκόνας *ἦταν ἡ παρουσία τῶν πολεμικῶν πλοίων στό λιμάνι τῆς Σμύρνης τό σωτήριο ἔτος 1922, πού ἀνίκανα παρακολουθοῦσαν τήν τελευταία πράξη τῆς τραγωδίας τῶν χριστιανῶν τῆς Τουρκίας», ὑπογραμμίζει ὁ τότε Πρόξενος τῶν Η.Π.Α. στή Σμύρνη Τζώρτζ Χόρτον *στό βιβλίο του «Ἡ μάστιγα τῆς Ἀσίας», ὁ ὁποῖος, παρακούοντας τίς διαταγές τοῦ ἀμερικανοῦ ὕπατου ἁρμοστῆ στήν Κωνσταντινούπολη, ἔκανε ὅ,τι μποροῦσε γιά νά σώσει χριστιανούς. Καί συνεχίζει κορυφώνοντας τόν λόγο του: «Ἕνα ἀπό τά δυνατότερα συναισθήματα πού πῆρα μαζί μου *ἀπό τή Σμύρνη ἦταν τό συναίσθημα τῆς ντροπῆς, γιατί ἀνῆκα στό ἀνθρώπινο γένος».

Κι ὁ λογοτέχνης Δημήτρης Φωτιάδης στό ἔργο του «Ἐνθυμήματα» *συμπληρώνει:

«Μά ἡ ὀβίδα αὐτή δέ ρίχτηκε. Τά συμφέροντα εἶχαν στομώσει τίς μποῦκες τῶν κανονιῶν τοῦ πανίσχυρου συμμαχικοῦ στόλου. Κι ἔτσι μέ πύρινα γράμματα γράφτηκαν στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας τοῦτοι ἐδῶ οἱ ἀριθμοί: 700.000 νεκροί, 1.500.000 πρόσφυγες».

* «Πᾶνε κι ἔρχονται καράβια

φορτωμένα προσφυγιά.

Βάψαν τά πανιά τους μαῦρα,

τά κατάρτια τους μαβιά.

*Σέ ποιά πέτρα, σέ ποιό χῶμα

νά ριζώσεις τώρα πιά

*κι ἀπ’ τό θάνατο ἀκόμα

πιό πικρή ‘σαι προσφυγιά.

*Ποῦ νά βρίσκεται ὁ πατέρας,

ψάχνει ἡ μάνα γιά παιδιά.

*Μᾶς ἐσκόρπισε ὁ ἀγέρας

σ’ ἄλλη γῆ, σ’ ἄλλη στεριά»,

στιχουργεῖ τούς καημούς καί τά βάσανα τῶν προσφύγων ὁ Πυθαγόρας Παπασταματίου στό ποίημά του «Ἡ Προσφυγιά».

*Σήμερα, 100 χρόνια μετά, μελετοῦμε τίς τελευταῖες στιγμές, τά μαρτύρια τῶν προγόνων μας, τόν* ὄλεθρο καί τόν θρῆνο στά μάτια τῶν προσφύγων, τή θυσία τῶν ἡρώων καί τό οἰκτρό τέλος 347 κληρικῶν, πού θυσιάζονται ὡς νεομάρτυρες. *Τό ράσο τῆς Ἰωνίας μένει πιστό στή ματωμένη παράδοση τοῦ ἑλληνικοῦ ράσου. Ἱερεῖς καί δεσποτάδες παραμένουν ὥς τήν τελευταία στιγμή οἱ καλοί ποιμένες ἑνός λαοῦ, πού ἐγκαταλείφθηκε ἀπ’ ὅλους τήν κρίσιμη ὥρα. Ἀνάμεσά τους ξεχωρίζουν πέντε διαμάντια. *Εἶναι οἱ πέντε «ἄγγελοι», οἱ πέντε ἐπίσκοποι τῆς Μικρᾶς Ἀσίας πού μαρτύρησαν κατά χρονική σειρά: ὁ Ζήλων Εὐθύμιος, ὁ Σμύρνης Χρυσόστομος, ὁ Μοσχονησίων Ἀμβρόσιος, ὁ Κυδωνιῶν Γρηγόριος καί ὁ Ἰκονίου Προκόπιος.      

Στίς 4 Νοεμβρίου 1992 ἀνακηρύσσονται Ἅγιοι, ἐθνοϊερομάρτυρες, ἀπό τήν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος.

*Τῇ Κυριακῇ πρό τῆς τοῦ Τιμίου Σταυροῦ Ὑψώσεως μνήμην ἐπιτελοῦμεν τῶν ἑκατοντάδων χιλιάδων ἐνδόξων Νεομαρτύρων, Ἱεραρχῶν, Ἱερέων, Ἱερομονάχων καί Μοναχῶν, προσέτι δέ Ἀνδρῶν, Γυναικῶν καί Παίδων, τῶν ἐν Μικρᾷ Ἀσίᾳ μαρτυρησάντων κατά τά ἔτη 1918-1922∙ μέ ὕπατον Ἱερομάρτυρα τόν Ἅγιον Χρυσόστομον Σμύρνης καί τῶν σύν αὐτῷ Ἱεραρχῶν· Γρηγορίου Κυδωνιῶν, Ἀμβροσίου Μοσχονησίων, Προκοπίου Ἰκονίου καί Εὐθυμίου Ζήλων.

*Τελευταῖος μητροπολίτης τῆς πολύκλαυστης Σμύρνης εἶναι ὁ ἅγιος Χρυσόστομος Καλαφάτης (1867-1922) ἀπό τήν Τρίγλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ὅταν ὅλοι οἱ στρατιωτικοί καί πολιτικοί παράγοντες τήν ἐγκαταλείπουν ἀπροστάτευτη, ὁ μόνος πού δέν ἀποχωρεῖ εἶναι ὁ πολύπαθος μητροπολίτης της. Ὁ «ἀρχιε­πί­σκο­πος» τῶν παπικῶν στίς 25 Αὐγούστου τοῦ *ἐξασφαλίζει  θέση σέ ἀτμόπλοιο πού ἀναχωρεῖ, ὁ ἀ­με­ρι­κα­νός πρόξενος, ὁ γάλλος πρό­ξενος καί ἄλλοι ἐπώνυμοι   τοῦ ἐπιμένουν νά φύγει, νά ἐγκαταλείψει τήν καταδικασμένη πόλη, γιά νά γλυτώσει ἀπό τήν ὀργή τῶν Τούρκων. Ἀλλ᾿ ἐ­κεῖ­νος μένει σταθερός στή θέση του καί ἀτάραχος ἀπαντᾶ:

* «Πα­ράδοσις τοῦ ἑλληνικοῦ κλήρου, ἀλλά καί καθῆκον τοῦ καλοῦ ποιμένος εἶναι νά παραμένῃ μέ τό ποίμνιόν του».

*Τελεῖ γιά τελευταία φορά τή θεία Λει­τουρ­γία στόν ἀγαπημένο του ναό τῆς ἁ­γί­ας Φωτεινῆς. Εἶναι κάτωχρος ἀπό τήν ἀγρύπνια καί τή νηστεία.

«Εἰς τάς τρικυμίας ἀναφαίνεται ὁ καλός ναυτικός καί εἰς τάς δοκιμασίας ὁ καλός χριστιανός. Προ­σεύ­χε­σθε… θαρ­ρεῖ­τε…».

Τά λόγια τοῦ Ποιμενάρχου παρηγοροῦν καί στηρίζουν τό σκιαγμένο ποίμνιο. Ἀλλά τά γεγονότα ἐπέρχονται ἀμείλικτα.

*Οἱ τσέτες καταφθάνουν στόν μητροπολιτικό μέγαρο, γιά νά τόν συλλάβουν. Ἔχει ἀνοιχτή τήν Καινή του Διαθήκη στό κατά Ἰω­άν­νην εὐ­αγ­γέ­λιο:

 «Τότε οὖν ἔλαβεν ὁ Πι­λᾶ­τος τόν Ἰη­σοῦν καί ἐμαστίγωσε…».

*Ὁ τοῦρκος ὑ­παστυνόμος τόν διατάσσει νά τόν ἀκολουθήσει. Ὁ Χρυσόστομος ἔ­χει στραμμένα τά μάτια του στήν ἐπιβλητική ἐλαιογραφία τοῦ Συν­οδικοῦ, πού παριστάνει* τό μαρτύριο τοῦ ἐπισκόπου καί πολιούχου τῆς Σμύρ­νης ἱεροῦ Πολυκάρ­που. Ἄραγε, τί συλ­λο­γί­ζε­ται; Στό Διοικη­τή­ριο  ὁδηγεῖται *μπροστά στόν στρατιωτικό διοικητή Νου­ρεντίν, σφαγέα τῆς Ἰωνίας. Κι αὐτός τόν παραδίδει στόν λυσσαλέο τουρ­κικό ὄχλο, πού κα­ρα­δο­κεῖ νά τόν λυν­τσάρει.

* «Ὁ ὄχλος ἅρπασε τόν μητροπολίτη καί τόν ὡδήγησε μπρός στό κουρεῖο τοῦ Ἰσμαήλ. Τοῦ ἔβαλαν τή λευκή μπλούζα τοῦ κουρέα. Ὁ ὄχλος ἄρχισε νά γρονθοκοπᾶ τόν Δε­σπό­τη, νά τόν φτύνη. Τόν μαχαίρωσαν, διαμέλισαν καί ἔσυραν τό σῶμα του μέχρι τήν τουρκική συνοικία, ὅπου καί τόν πέταξαν στά σκυλιά…», *καταθέτει ὁ Γάλ­λος δημοσιογράφος καί ἱστορικός René Puaux στό βιβλίο του «Ὁ θάνατος τῆς Σμύρνης».

Τό *βιβλίο τοῦ Πυώ ἐκδόθηκε στό Παρίσι τό 1922, τόν ἴδιο χρόνο μέ τή Μικρασιατική Καταστροφή, ὡς ἀπάντηση στίς ψευδολογίες τῶν Τούρκων καί τῶν τουρκόφιλων γαλλικῶν πολιτικῶν καί δημοσιογραφικῶν κύκλων, πού διέδιδαν πώς ὁ ἑλληνικός στρατός ἔκαιγε κατά τήν ὑποχώρησή του τή Σμύρνη. Μάλιστα ὁ Πυώ γράφει ὅτι* οἱ γαλλικές ἐφημερίδες ἀπέκρυψαν τίς λεπτομέρειες τοῦ φρικιαστικοῦ μαρτυρίου τοῦ Χρυσοστόμου καί μερικές ἔγραψαν ὅτι ὁ Χρυσόστομος ἦταν σῶος καί ἀβλαβής!

Ὁ πολεμικός ἀνταποκριτής *Κώστας Μισαηλίδης τύπωσε φυλλάδιο τρία χρόνια μετά τή Μικρασιατική Καταστροφή, τό 1925, μέ τό ὁποῖο δίνει πληροφορίες συγκλονιστικές γιά τό μαρτύριο τοῦ Χρυσοστόμου:

  * «…Τοῦ ἔβγαλαν μέ ξιφολόγχη τά μάτια, τοῦ ἔκοψαν τ’ αὐτιά καί τή γλώσσα. Τόν ἔσυραν ἀπό τά γένεια καί τά μαλλιά. Γύρω ἀπό τό σῶμα του ἔστησεν ἡ ἀπάνθρωπη, ἡ ἀφάνταστα βάρβαρη τουρκική μανία τόν πιό φρικτό χορό. Δέν ἄφησαν τίποτε τό σκληρό καί τό ἐξευτελιστικό πού νά μήν τό κάμουν στό ἀφανισμένο καί μισοσκοτωμένο κορμί τοῦ Χρυσοστόμου…».

*Ὁ ἀρχαιολόγος καί ἀκαδημαϊκός Γεώργιος Μυλωνᾶς, τό 1982, μέ τήν εὐκαιρία τῆς συμπλήρωσης 60 χρόνων ἀπό τή Μικρασιατική Καταστροφή, τελείωσε τήν ὁμιλία του μέ μία συγκλονιστική περιγραφή τοῦ μαρτυρίου τοῦ Χρυσοστόμου. Ὁ Μυλωνᾶς ἦταν ἀπό τή Σμύρνη, συμμετεῖχε στήν πνευματική καί ἀθλητική ζωή τῆς πόλης καί γνώρισε ἀπό κοντά τόν Χρυσόστομο.

Παραθέτουμε τή μαρτυρία του:

«Θά μοῦ ἐπιτρέψετε νά τελειώσω τήν ὁμιλία μου μέ μία προσωπική μαρτυρία, πού γιά πρώτη φορά ἐξομολογοῦμαι.

*Κατά τίς τελευταῖες ἡμέρες τοῦ Σεπτεμβρίου 1922, μία ὁμάδα φοιτητῶν τοῦ International College τῆς Σμύρνης καί ἐγώ βρεθήκαμε φυλακισμένοι σέ ἀπαίσιο ὑπόγειο, σ’ ἕνα ἀπό τά μπουντρούμια τοῦ Διοικητηρίου τῆς Σμύρνης. *Σ’ αὐτό ἦταν ἀσφυκτικά στριμωγμένοι Ἕλληνες Χριστιανοί αἰχμάλωτοι, μᾶλλον ἄνθρωποι προορισμένοι γιά θάνατο. Τίς βραδυνές ὧρες φύλακες μ’ ἐπικεφαλῆς Τουρκοκρήτα παρελάμβαναν θύματα πού ἐτουφεκίζοντο. Στίς 5 τό ἀπόγευμα τῆς τελευταίας ἡμέρας τοῦ θλιβεροῦ Σεπτεμβρίου, ὁ Τουρκοκρής ἐκεῖνος μέ διέταξε νά τόν ἀκολουθήσω στήν αὐλή.

-Εἶσαι δάσκαλος, μέ ρωτᾶ.

-Αὐτή τήν τιμή εἶχα, τοῦ ἀπαντῶ.

-Καί οἱ ἄλλοι πού ἦσαν μαζί σου εἶναι φοιτητές;

-Ναί, τοῦ λέγω.

-Γρήγορα μάζεψέ τους καί φέρε τους ἐδῶ.

-Ἐλᾶτε μαζί μου ἔξω, λέγω στούς συντρόφους μου. Φαίνεται ὅτι ἦρθε ἡ ὥρα μας. Ἐμπρός μέ θάρρος.

Ποιά ἦταν ἡ ἔκπληξή μας, ὅταν ἀκούσαμε τόν Τουρκοκρητικό νά λέει:

-Δέν θά σᾶς σκοτώσω, *θά σᾶς σώσω. Ἀπόψε θά θανατωθοῦν ὅλοι ὅσοι εἶναι στό μπουντρούμι, γιατί ἔφεραν καί ἄλλους πού δέν ἔχουμε χῶρο νά τούς στοιβάξουμε. Θά σᾶς σώσω σήμερα, γιατί ἐλπίζω αὐτό νά μέ βοηθήσει νά λησμονήσω μία τρομερή σκηνή πού ἀντίκρυσαν τά μάτια μου, σκηνή στήν ὁποία ἔλαβα μέρος.

*Παρακολούθησα τό χάλασμα τοῦ Δεσπότη σας. Ἤμουν μ’ ἐκείνους πού τόν τύφλωσαν, πού τοῦ ‘βγαζαν τά μάτια καί αἱμόφυρτο τόν ἔσυραν ἀπό τά γένεια καί τά μαλλιά στά σοκάκια τοῦ Τουρκομαχαλᾶ, τόν ξυλοκοποῦσαν, τόν ἔβριζαν καί τόν πετσόκοβαν. Βαθειά ἐντύπωση μοῦ ἔκανε καί ἀξέχαστος παραμένει ἡ στάση του. Στά μαρτύρια πού τόν ὑπέβαλαν δέν ἀπαντοῦσε μέ φωνές, μέ παρακλήσεις, μέ κατάρες.

*Τό πρόσωπό του τό κατάχλωμο, τό σκεπασμένο μέ αἷμα τῶν ματιῶν του, τό εἶχε   ἐστραμμένο πρός τόν οὐρανό καί διαρκῶς κάτι ψιθύριζε πού δέν ἠκούετο πέρα ἀπό τήν περιοχή του.

-Ξέρεις ἐσύ, δάσκαλε, τί ἔλεγε;

-Ναί ξέρω, τοῦ ἀπάντησα. *Ἔλεγε ”Πάτερ Ἅγιε, ἄφες αὐτοῖς, οὐ γάρ οἴδασι τί ποιοῦσι”.

-Δέν σέ καταλαβαίνω, δάσκαλε, μά δέν πειράζει.

Ἀπό καιροῦ σέ καιρό, ὅταν μποροῦσε, * ὕψωνε κάπως τό δεξί του χέρι καί εὐλογοῦσε τούς διῶκτες του. Κάποιος πατριώτης μου ἀναγνωρίζει τή χειρονομία τῆς εὐλογίας, μανιάζει καί μέ τό τρομερό μαχαίρι του κόβει καί τά δύο χέρια τοῦ Δεσπότη. Ἐκεῖνος σωριάστηκε στή ματωμένη γῆ μέ στεναγμό πού φαινόταν ὅτι ἦταν μᾶλλον στεναγμός ἀνακουφίσεως παρά πόνου. Τόσο τόν λυπήθηκα τότε, πού μέ δύο σφαῖρες στό κεφάλι τόν ἀποτελείωσα. Αὐτή εἶναι ἡ ἱστορία μου. Τώρα πού σᾶς τήν εἶπα, ἐλπίζω πώς θά ἡσυχάσω. Γι’ αὐτό σᾶς χάρισα τή ζωή.

–*Καί ποῦ τόν ἔθαψαν; ρώτησα μέ ἀγωνία.

-Κανείς δέν ξέρει ποῦ ἔρριξαν τό κομματιασμένο του κορμί».

*Στίς 9 Σεπτεμβρίου 1922 ἡ καρδιά τοῦ τελευταίου ἐπισκόπου τῆς Σμύ­ρ­νης καί ἱερομάρτυρα τοῦ μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, πυρακτωμένη ἀπό τό θάλπος τῆς ἀ­γά­πης στόν Χριστό καί στά πλάσματά του, σταμάτησε νά χτυπᾶ. Πέταξε γιά τήν αἰωνιότητα τοῦ Θεοῦ μέ θάνατο μαρτυρικό, εὐλογώντας τούς βασανιστές καί δημίους του!

 

*Ἀπολυτίκιον  Ἦχος γ΄. Θείας πίστεως.

   «Μέγαν μάρτυρα ἡ Ἐκκλησία, μέγαν ἥρωα τὸ ἔθνος σύμπαν, τὸν τῆς Σμύρνης ὑμνοῦμεν Χρυσόστομον. Καὶ γὰρ γενναίως ἀθλήσας ὑπέμεινεν ὑπὲρ πατρίδος καὶ πίστεως θάνατον. Ἱεράρχου τε ὑπόδειγμα ἑαυτόν ἀνέδειξε, τόν στέφανον λαβών τόν ἀμαράντινον».

***

*Ἀνάμεσα στή Λέσβο καί τίς μικρασιατικές ἀκτές βρίσκεται μιά συστάδα νησιῶν, τά Μοσχονήσια.      Ξεχωριστή θέση στούς ἀρχιερεῖς πού δέν ἐγκατέλειψαν τό ποίμνιό τους τήν ὥρα τοῦ χαλασμοῦ καί συνέδεσαν τή μοίρα τους μαζί του κατέχει *ὁ Μοσχονησίων Ἀμβρόσιος Πλειαθός ἤ Πλειανθίδης (1872-1922).

  * Γεννήθηκε στή Σμύρνη τό 1872. Ἦταν ἕνας ἰδιαίτερα μορφωμένος ἱεράρχης. Ἀπό τόν Χρυσόστομο Σμύρνης προσλαμβάνεται ὡς βοηθός ἐπίσκοπος. Δείχνει σύνεση σπάνια, διαγωγή ἄριστη, ὅταν κατά τόν Α΄Παγκόσμιο Πόλεμο ἀναπλήρωνε στή Σμύρνη τόν ἐξόριστο στήν Κων/λη Χρυσόστομο.

  Τό 1919 ὁρίστηκε πατριαρχικός ἔξαρχος στά Μοσχονήσια *καί τόν Φεβρουάριο τοῦ 1922 τοποθετήθηκε μητροπολίτης Μοσχονησίων. Ὁ ἐρχομός του ἦταν σάν τόν πρωινό ἥλιο, πού στήν ἐμφάνισή του ζωντανεύει ὅλη ἡ πλάση. Ἡ δημιουργική πνοή του ζωογονεῖ τούς Μοσχονησιῶτες. [στοπ]

*Κατά τή Μικρασιατική καταστροφή παρέμεινε στή θέση του, ἀποφασισμένος νά ἀκολουθήσει τίς τύχες τοῦ ποιμνίου του καί ἐμψυχώνοντάς το. Σύμφωνα μέ μία ἐκδοχή, ἐκτοπίσθηκε στίς 14 Σεπτεμβρίου τοῦ 1922 μαζί μέ 6.000 χριστιανούς καί 12 ἱερεῖς στό ἐσωτερικό τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. *Μιά μακάβρια πομπή προχωροῦσε πρός τά βουνά. Καθ’ ὁδόν ἀποφασίσθηκε ἡ θανάτωσή τους. *Οἱ δήμιοι   πετάλωσαν τά πόδια τοῦ Δεσπότη κι ὕστερα τόν κατατεμάχισαν φρικτά σέ ἡλικία 50 ἐτῶν.

Σύμφωνα μέ ἄλλες μαρτυρίες, *οἱ Τοῦρκοι ὁδήγησαν ἔξω ἀπό τήν πόλη τῶν Κυδωνιῶν τόν ἐπίσκοπο Ἀμβρόσιο μέ ἄλλους ἐννέα ἱερεῖς κι ἐκεῖ τούς ἔθεσαν τό σκληρό δίλημμα: «Ἤ θά τουρκέψετε ἤ θά σᾶς σκοτώσουμε». Κι ἐκεῖνοι ἀπάντησαν: «Προτιμότερο νά μᾶς σκοτώσετε παρά νά τουρκέψουμε».

Ἔκοψαν τά χέρια καί τά πόδια τοῦ Δεσπότη καί μετά τόν ἔθαψαν ζωντανό σ’ ἕναν τάφο μαζί μέ ἐννέα ἱερεῖς τῆς συνοδείας του.

*Ζοφερό καί πικρό διαγράφεται καί τό μέλλον   τῶν 40.000 κατοίκων τῶν Κυδωνιῶν (τ᾽ Ἀϊβαλιοῦ). Τή στιγμή πού ἡ χωροφυλακή κι οἱ δημόσιες ὑπηρεσίες, ἐνόψει τῆς τουρκικῆς λαίλαπας, ἀναχωροῦν γιά τήν ἀντικρινή Μυτιλήνη κι *ἀφήνουν τούς Ἀϊβαλιῶτες ἀπροστάτευτους κι ἕρμαια τῆς τύχης τους, τήν ὥρα πού ἡ ἀνασφάλεια τοῦ πληθυσμοῦ παίρνει  διαστάσεις, ἕνας *στοργικός πατέρας ἁπλώνει τά χέρια του, γιά νά ἀγκαλιάσει καί νά ζεστάνει τό χειμαζόμενο ποίμνιό του. Εἶναι ὁ ἡρωικός μητροπολίτης Γρηγόριος Ὡρολογᾶς (1864-1922).

Μηνύματα κατεπείγοντα καταφθάνουν στήν ἐπισκοπή του:

 «*Τουρκικός στρατός κατερχόμενος δέν φείδεται οὔτε νηπίων ζωῆς. Ἐξορκίζω ἀναχωρήσατε ἁπαξάπαντες», τοῦ τονίζει σέ τηλεγράφημά του ἀπό τή Μυτιλήνη ὁ διοικητής τῆς χωροφυλακῆς, ὁ ὑπομοίραρχος Γιαννακάκης. Μπροστά στόν κίνδυνο, *συγκαλεῖ ὁ Γρηγόριος τούς δημογέροντες καί προκρίτους. Μάταια ἀγωνίζεται νά τούς πείσει γιά τόν μοιραῖο ξερριζωμό τοῦ πληθυσμοῦ καί τήν ἐγκατάστασή του στή Μυτιλήνη. Κι ὅμως, μπρός στήν ἀπόφαση τῆς δημογεροντίας πού ἀποτρέπει ρητά τή φυγή τῶν Ἀϊβαλιωτῶν, ὁ Δεσπότης ὑποτάσσεται, ὑπακούει, σιωπᾶ.

Ὅσο κυλοῦν οἱ μέρες τόσο καί* πυκνώνει ὁ στρατός τῶν Ἀγαρηνῶν στούς δρόμους τ’ Ἀϊβαλιοῦ, στά ὑψώματα τοῦ ὁποίου κατάσπαρτα πυροβόλα καί μυδραλλιοβόλα ἔχουν πάρει τή θέση τους. Τσακίζει τόν ἱεράρχη ὁ χαμός τοῦ πιό ζωτικοῦ πληθυσμοῦ, τῶν 4.000 στρατευσίμων ἀνδρῶν, πού ὁδηγήθηκαν στά σφαγεῖα ἀπό τόν αἱμοχαρῆ Ὀθωμανό. Τόν συνθλίβει ἡ ὠμή συμπεριφορά τοῦ Σαμπρῆ πασᾶ κι ἡ ἄδικη, συστηματική ἐξόντωση τοῦ ποιμνίου του. Γι᾽ αὐτό, *πόσες φορές δέν κατεβαίνει μέ τόν ἀφοσιωμένο του ἀρχιμανδρίτη Εὐγένιο Λαλακιώτη στόν ναό τῆς Μητροπόλεως, γιά νά ξεχύσει μπρός στόν Ἐσταυρωμένο ὅλο τόν πόνο, τό δάκρυ καί τήν ἀγωνία του! Προθυμοποιοῦνται οἱ πρόξενοι ν’ ἀσφαλίσουν τόν ἐπίσκοπο στή Μυτιλήνη. Καί τότε αὐτός σάν τόν Γρηγόριο τόν Ε΄καί τόν Χρυσόστομο Σμύρνης σθεναρά τούς δηλώνει:

– Καί ποῖος θά μείνει κοντά εἰς τό ἀπειλούμενο ποίμνιον; Ὁ ποιμήν.

Καί ἄλλοτε: * «Ἐφ᾽ὅσον καί ἕνας ἀκόμη χριστιανός εὑρίσκεται ἐδῶ, θά εἶμαι καί ἐγώ ἐδῶ. Θά φύγω τελευταῖος».

Καί δέν φεύγει. Παραμένει ὁ φύλακας ἄγγελος τῶν Κυδωνιῶν. Τή γιορτή* τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ οἱ Ἀϊβαλιῶτες τόν βλέπουν γιά τελευταία φορά ὡς λειτουργό τοῦ Ὑψίστου. Ἀπό τότε σίγησαν τά ψαλτήρια κι οἱ ἄμβωνες, σώπασαν τά καμπαναριά. Ἡ πόλη στό τέλος τοῦ Σεπτέμβρη νεκρώνεται. *Πλοῖα ἑλληνικά μέ ἀμερικανική σημαία, πού ἔφθασαν μέ τίς ἐνέργειες τοῦ μητροπολίτου, παίρνουν τούς 20.000 περίπου ἐπιζῶντες, πού θά σηκώσουν τόν σταυρό τῆς προσφυγιᾶς.

Μά, πρίν σαλπάρουν, *ἕνα τουρκικό στρατιωτικό ἀπόσπασμα ἁρπάζει τήν ἐλπίδα καί τό ἀποκούμπι τ’ Ἀϊβαλιοῦ, τόν ἀκάματο ποιμενάρχη του μέ τήν πολύτιμη συνοδεία του, τούς 38 ἱερεῖς του. Τρεῖς μέρες βασανίζεται μέ μαρτύρια ἀποτρόπαια μές στή φυλακή τό τίμιο πρεσβυτέριο. *Ὥσπου, 3 Ὀκτωβρίου 1922, κοντά στό χωριό Ἁγιασμάτι, ἕνας-ἕνας κληρικός ἄγρια σφαγιάζεται. Τραγικός θεατής τοῦ φρικιαστικοῦ δράματος ὁ γηραιός ἐπίσκοπος Γρηγόριος. Γι᾽ αὐτόν τό τουρκικό δαιμόνιο ἐπινοεῖ ἄλλο εἶδος μαρτυρίου. Δύο Τοῦρκοι σέρνουν τόν ἐξαντλημένο Δεσπότη μπροστά σ᾽ ἕνα βαθύ *λάκκο. Ὁ ἐπικεφαλῆς ὑπολοχαγός εἰρωνικά καί σαρκαστικά τόν ἐμπαίζει.

– Ἐσένα, μπουγιούκ παπάζ, μπουγιούκ ἐντεψίζ (ἀρχιπαπά καί ἀναιδέστατε), δέν θά σέ σφάξω, γιατί ξέρεις πόσο σέ ἀγαπῶ. Σοῦ ἑτοιμάσαμε ὀντά νά κατοικήσεις ὅλα τῆς ζωῆς σου τά χρόνια.

Θέλει νά τόν θάψει ζωντανό. Ἐνῶ οἱ Τοῦρκοι σκάβουν κι ἑτοιμάζουν τόν λάκκο του,  ἐπεμβαίνει ἡ θεία πρόνοια. *Μπροστά στούς δημίους ὁ κακοπαθημένος μητροπολίτης σωριάζεται καί ξεψυχᾶ. Ὁ νεομάρτυρας ἐπίσκοπος,  φορώντας τό στεφάνι τοῦ μαρτυρίου, εἰσῆλθε στήν αἰωνιότητα τοῦ Θεοῦ.

*Στά 1876, στό μυροβόλο νησί τῆς Λέσβου, πρωτοαντίκρισε τό φῶς τοῦ ἥλιου ὁ Εὐστράτιος Ἀγρίτης, ὁ μετέπειτα ἐθνοϊερομάρτυρας ἐπίσκοπος Ζήλων, Εὐθύμιος Ἀγριτέλης (1876-1921).

*Σέ νεαρή ἡλικία ἐκάρη μοναχός καί ἀνέλαβε τό διακόνημα τοῦ ἐκκλησιάρχου στό καθολικό τῆς ἱερᾶς Μονῆς Λειμῶνος τῆς Λέσβου. *Στά 1900 ἐγγράφεται στή Θεολογική Σχολή τῆς Χάλκης.  Ἐκεῖ χειροτονεῖται διάκονος. Στά 1907, μετά τό πέρας τῶν σπουδῶν του, ἐπιστρέφει στή Μονή Λειμῶνος, ὅπου σέ λίγο θά λάβει καί τό δεύτερο βαθμό τῆς ἱεροσύνης.

Ἡ μεγάλη του μόρφωση, ἡ δυνατή του προσωπικότητα, *ὁ φλογερός πατριωτισμός του κίνησαν τήν προσοχή τοῦ συμπατριώτου του, ἐπισκόπου τότε Ἀμασείας τοῦ Πόντου, Γερμανοῦ Καραβαγγέλη, καθώς καί τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἰωακείμ Γ΄, πού ζητοῦσε νά ἐπανδρώσει τίς μητροπόλεις ὅπου βάλλονταν τά συμφέροντα τοῦ Ἑλληνισμοῦ μέ νέους, μορφωμένους καί δραστήριους ἀρχιερεῖς.

Ἔτσι, τό καλοκαίρι τοῦ 1912 ὁ ἱερομόναχος Εὐθύμιος Ἀγριτέλης πληροφορεῖται πώς θά  χειροτονηθεῖ ἐπίσκοπος. Θά τοποθετοῦνταν *ὡς βοηθός ἐπίσκοπος τοῦ μητροπολίτου Ἀμασείας τοῦ Πόντου Γερμανοῦ Καραβαγγέλη. Μεγαλύτερα καθήκοντα ἀναγκάζουν τόν Γερμανό νά βρίσκεται γιά μεγάλα χρονικά διαστήματα μακριά ἀπό τήν ἐπισκοπή του. Κι ἔτσι ἀφήνει ἀντικαταστάτη του στήν Ἀμάσεια τόν Εὐθύμιο, μέ τόν τίτλο τοῦ βοηθοῦ ἐπισκόπου Ζήλων. *Τά Ζήλα τοῦ Πόντου εἶχαν ἕδρα τους τήν Πάφρα.

Πρῶτο μέλημα τοῦ νέου Ἐπισκόπου ἦταν ἡ ἵδρυση σχολείων καί τό κτίσιμο ἐκκλησιῶν. Στά δέκα σχεδόν χρόνια τῆς ἀρχιερατείας του *ἔκτισε σαράντα ἐκκλησίες καί χειροτόνησε δεκάδες ἱερεῖς, γιά νά ἔχει καί ὁ πιό μικρός οἰκισμός τόν ἱερέα του. Ὁ καλός παπάς καί ὁ καλός δάσκαλος θά ἦταν τά στηρίγματα τοῦ ποιμνίου του, καθώς τό μέλλον προβλεπόταν δυσοίωνο γιά τόν Ἑλληνισμό τῆς Ἀνατολῆς.

Μέ τήν ἔκρηξη τοῦ Α΄Παγκοσμίου Πολέμου *ὅλοι οἱ μή μουσουλμάνοι ὑπήκοοι τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κλήθηκαν σέ ἐπιστράτευση. Ὅσοι δέν παρουσιάζονταν στά στρατολογικά γραφεῖα θεωροῦνταν λιποτάκτες, καί ἡ ποινή γιά ὅλους αὐτούς ἦταν ὁ θάνατος.

Πολλοί* Ἕλληνες κάτοικοι τοῦ Πόντου κατέφυγαν τότε ἀντάρτες στά βουνά. Οἱ Τοῦρκοι, μέ τήν πρόφαση πώς κυνηγοῦσαν λιποτάκτες, ἔμπαιναν στά σπίτια τῶν χριστιανῶν, ἔκαιγαν χωριά, προέβαιναν σέ κάθε εἴδους βιαιοπραγίες. Τά *γυναικόπαιδα πολλές φορές, γιά νά γλυτώσουν τή ζωή καί τήν τιμή τους, ἀναγκάζονταν νά κρύβονται μέ τούς ἀντάρτες στά βουνά.

Ὁ Δεσπότης Ζήλων καί ὁ Μητροπολίτης Ἀμασείας Γερμανός Καραβαγγέλης μετέβαιναν συχνά στά βουνά, γιά νά ἐνισχύσουν τό ποίμνιό τους καί νά *τελοῦν τή θεία Λειτουργία στίς ἀπρόσιτες σπηλιές τῶν ποντιακῶν ὀρέων.

Μετά τή λήξη τοῦ Α΄Παγκοσμίου Πολέμου καί τήν ὑπογραφή τῆς ἀνακωχῆς, *ὅσοι ἀπό τούς κατοίκους τῆς Πάφρας εἶχαν παραμείνει στή ζωή, περίπου οἱ μισοί, ἐπέστρεψαν ἀπό τήν ἐξορία καί τά γύρω βουνά. Οἱ τουρκικές διώξεις ὅμως ἐναντίον τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ συνεχίστηκαν.

Ὁ Δεσπότης τῆς Πάφρας *μέ ὑπομνήματα καί  ἐκθέσεις πρός τήν ἐπίσημη Ἑλληνική Κυβέρνηση διαμαρτύρεται γιά τά δεινά τοῦ ποιμνίου του. Κι ὅταν οἱ Ἕλληνες εἶδαν ὅτι δέν μποροῦσε πιά τίποτε ἄλλο νά γίνει, *πῆραν τά ὅπλα καί ζήτησαν νά ὑπερασπιστοῦν τά δίκαιά τους δυναμικά. Ψυχή στήν ἀντίστασή τους ὁ Μητροπολίτης Εὐθύμιος. Κάνει τή μητρόπολή του ἐκτός ἀπό πνευματικό κέντρο καί ἐθνικό. Παρόλη τή σύνεση καί τίς προφυλάξεις του, οἱ τουρκικές ἀρχές εἶχαν ἀρχίσει νά  ὑποψιάζονται τήν ἐθνική του δράση.

Ἔτσι στίς 22 Ἰανουαρίου 1921, περασμένα μεσάνυχτα, ἐνῶ ὁ Γερμανός Καραβαγγέλης βρισκόταν στήν Κωνσταντινούπολη, οἱ *Κεμαλικοί συλλαμβάνουν τόν ἐπίσκοπο Ζήλων Εὐθύμιο καί ὅλο τό προσωπικό τῆς Μητροπόλεως Ἀμασείας. Ἐπίσης, συνέλαβαν καί ὅλους τούς ἐπιστήμονες καί τούς ἐπιφανεῖς Ἕλληνες τῆς Πάφρας καί τῆς Ἀμισοῦ. Ὅλοι ὁδηγοῦνται τελικά στίς φυλακές τῆς Ἀμασείας μέ τήν κατηγορία πώς ἐνέχονται στό ζήτημα τῆς δημιουργίας Ποντιακῆς Δημοκρατίας.

Ὅταν ἔφτασε ἡ ὥρα τῆς ἀπολογίας του διακήρυξε τήν ἀθωότητα ὅλων τῶν συγκρατουμένων του καί τοῦ ἀδικοβασανιζόμενου λαοῦ. *Ἀξίωσε νά σταματήσουν οἱ διωγμοί καί ζήτησε τήν ἀπόλυση τῶν ἄλλων κατηγορουμένων, δηλώνοντας πώς, ἄν ὑπάρχει κάποιος ἔνοχος, αὐτός εἶναι ὁ ἴδιος καί αὐτός μόνος του παίρνει ὁλόκληρη τήν εὐθύνη πάνω του καί δέχεται νά ὑποστεῖ τίς συνέπειες ὅποιες κι ἄν εἶναι. Ἡ ἀπολογία του συγκλόνισε τούς δικαστές. Γι’ αὐτό ἀνέβαλαν ἐπ’ ἀόριστον τήν καταδικαστική τους ἀπόφαση καί οἱ κατηγορούμενοι ξαναγύρισαν στή φυλακή.

Πέρασαν τέσσερις μῆνες. Ἔφτασε* ἡ μέρα τοῦ Πάσχα, 18 Ἀπριλίου 1921. Μέ κίνδυνο τῆς ζωῆς του ὁ Δεσπότης, τό πρωί τοῦ Πάσχα, κατόρθωσε νά ξεφύγει ἀπό τήν προσοχή τῶν φρουρῶν καί νά φθάσει στά κελλιά ἀκόμη καί σ’ ἐκείνων πού ἦταν σέ αὐστηρή ἀπομόνωση. Τούς χαιρέτησε μέ τό «Χριστός Ἀνέστη» καί τούς εὐχήθηκε καλή λευτεριά. Τότε ἡ διοίκηση τῶν φυλακῶν θορυβήθηκε, γιατί ἔβλεπε πώς ὁ Εὐθύμιος  ἄρχισε νά γίνεται ἐπικίνδυνος καί μέσα στή φυλακή. Γι’ αὐτό τόν ἀπομόνωσε ἐντελῶς καί τόν ἔκρυψε ἀκόμη πιό βαθιά. *Τόν μετέθεσε σ’ ἕνα ὑγρό καί σκοτεινό κελλί στό ὑπόγειο τῆς φυλακῆς.

Ἐκεῖ ὑπέστη φρικτά βασανιστήρια. Οἱ συγκρατούμενοί του ἄλλοτε τόν ἄκουγαν νά βογγάει κι ἄλλοτε νά ψέλνει τόν Μεγάλο Παρακλητικό Κανόνα καί τή νεκρώσιμη ἀκολουθία, κηδεύοντας ἔτσι μόνος του τόν ἑαυτό του.

  Μετά ἀπό σαράντα μία μέρες καί νύχτες ἀγρίων βασάνων, δίψας καί ἀσιτίας, ἡ ψυχή τοῦ 45χρονου μητροπολίτη  φτερούγισε στόν οὐρανό στίς *29 Μαΐου 1921, δεκαπέντε μῆνες πρίν τόν ξερριζωμό τοῦ Πόντου. Οἱ τουρκικές Ἀρχές δέν ἐπέτρεψαν τήν τέλεση τῆς νεκρώσιμης ἀκολουθίας του. Τό σεπτό σκήνωμά του παρέλαβαν οἱ χριστιανοί καί τό ἔθαψαν στόν περίβολο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ἀμασείας. Μετά τόν θάνατό του –τραγική εἰρωνεία- ἔφτασε καί ἡ ἀπόφαση τῆς καταδίκης του σέ θάνατο ἀπό τό Ἀνώτατο Κεμαλικό Δικαστήριο τῆς Ἀνεξαρτησίας.

  *Μιά ἀκόμα μεγάλη θυσία. Ὁ  ἐθνοϊερομάρτυρας Εὐθύμιος προστέθηκε στό πάνθεο τῶν ἡρώων τῆς πίστεως καί τῆς πατρίδας.

* «Εὐθύμιον Ζήλων, τόν ἱερόν ποιμένα καί θύτην, ἀνυμνήσωμεν εὐλαβῶς καί τούτῳ προσείπωμεν ἐν πίστει∙ Ἱερομάρτυς, Πατρίδος μνημόνευε».

* Ὁ μητροπολίτης Ἰκονίου  Προκόπιος Λαζαρίδης (1859-1923), ἀπό τά Τύανα τῆς Καππαδοκίας, μαρτυρεῖ ἕνα χρόνο περίπου μετά τή Μικρασιατική Καταστροφή. Ἀναπτύσσει    πολύπτυχη δράση σέ ποιμαντικό, ἐθνικό καί ἐκπαιδευτικό ἐπίπεδο. Μέ πολύ ζῆλο *συστήνει νέες ἑλληνικές κοινότητες, ἱδρύει πολλά σχολεῖα καί χτίζει πολλές ἐκκλησιές στήν ἐπαρχία Ἰκονίου. Προασπίζεται τήν ὀρθόδοξη πίστη καί *πρωτοστατεῖ  στήν ἀναχαίτιση τῆς προσπάθειας τῶν Νεοτούρκων νά ὀργανώσουν τουρκο-ορθόδοξη «Ἐκκλησία», ἀνεξάρτητη ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, ἡ ὁποία χρησιμοποιοῦσε ἀποκλειστικά τήν τουρκική γλώσσα πρός παραπλάνηση τῶν πιστῶν. Γιά τόν σκοπό αὐτό πίεζαν ἱερεῖς νά προσχωρήσουν σ’ αὐτό τό ”ἐκκλησιαστικό” μόρφωμα, ἐνῶ τό χριστιανικό ποίμνιο προσπαθοῦσαν νά τό παραπλανήσουν ἤ νά τό προσεταιριστοῦν μέ τή βία. *Ἰδιαίτερα στήν εὐρύτερη ἐκείνη περιοχή τῆς Ἀνατολίας -στά βάθη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας- εἶχαν ἐγκλωβίσει τούς ὀρθοδόξους καί τούς ὑπέβαλλαν σέ φοβερές κακώσεις,  ὥστε νά ἀποσκιρτήσουν ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Ἀλλά ἀπέτυχαν, γιατί οἱ χριστιανοί κατέστησαν τίς δόλιες μεθοδεύσεις τους θνησιγενεῖς καί τό μόρφωμά τους ἀτροφικό, παραμένοντας σταθεροί στήν ὀρθή πίστη μέχρι τό μαρτύριο.

Ἀλλά καί ὁ Ἰκονίου Προκόπιος γίνεται στόχος τῶν Νεοτούρκων σωβινιστῶν. * Ὁ Μουσταφά Κεμάλ διατάσσει τήν ἐξορία του ἀπό τό Ἰκόνιο καί ἔτσι τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1920, ὁ μητροπολίτης μαζί μέ τόν ἐπίσκοπο τῶν Ἀρμενίων καί περισσότερους ἀπό 200 μουσουλμάνους προύχοντες τῆς περιοχῆς, φυλακίζεται μέ τήν κατηγορία ὅτι ὑποστήριξε δῆθεν τό ἀντικεμαλικό κίνημα. Τόν καταδικάζουν σέ θάνατο. *Μετά ἀπό ἀκατονόμαστα βασανιστήρια πεθαίνει μαρτυρικά στή φυλακή τῆς Καισάρειας στίς 20 Ἀπριλίου 1923.

*Μεγάλη ἡ προσφορά τῶν πνευματικῶν αὐτῶν πατέρων τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἡ αἱματηρή θυσία τους δείχνει ἀκόμη μιά φορά τί χάρισε ἡ Ἐκκλησία στό Ἔθνος καί τοῦ  ὑπενθυμίζει πῶς πρέπει νά τῆς συμπεριφέρεται. Ἐπιπλέον, μέ τό νά πάρουν μέρος μέ τό μαρτύριό τους στόν Σταυρό καί τό Πάθος τοῦ Κυρίου, μέ τό νά «ἀνταναπληρώσουν ἐν τῇ σαρκί των τά ὑστερήματα τῶν θλίψεών Του», *δυνάμωσαν καί κράτυναν τήν Ἐκκλησία. Τήν στόλισαν μέ τά πιό πολύτιμα κοσμήματα, μέ τίς πληγές τους. Τῆς ξαναφόρεσαν τόν ὡραιότερο χιτώνα της, τόν βαμμένο μέ τό μαρτυρικό τους αἷμα. Ἄς εἶναι αἰωνία ἡ μνήμη τους.

 

*Κατά τή Μικρασιατική Καταστροφή μαρτύρησαν 347 κληρικοί. Θανατώθηκαν* 50.000 χιλ. Σμυρναῖοι, 4.000χιλ. Ἀϊβαλιῶτες, 3.500χιλ. Φωκαεῖς, 3.361χιλ. Περγαμηνιῶτες, 6.000χιλ. Μοσχονησιῶτες καί ἀμέτρητοι ἄλλοι. *Πικρός ὁ ἀπολογισμός: 700.000 χιλιάδες οἱ νεκροί καί 1.500.000 ἑκατομμύριο  οἱ πρόσφυγες.

*Τιμοῦμε ὅλους αὐτούς τούς ἥρωες, λιτανεύουμε τίς μνῆμες τους, λιβανίζουμε τούς ἁγίους Νεομάρτυρες, ἀναβαπτιζόμαστε ἀπό τή μελέτη τοῦ ἡρωισμοῦ τους, προσδοκώντας τή δικαίωση∙ μέχρις ὅτου «οἱ ἅγιοι γυρίσουν στίς ἐκκλησιές τους», *μέχρις ὅτου, κατά τόν ποιητή Ὀδυσσέα Ἐλύτη, «θά λάβουνε τά ὄνειρα ἐκδίκηση».

 700.000 χιλιάδες νεκροί καί 1.500.000 ἑκατομμύριο *πρόσφυγες γυρεύουν δικαίωση. Θά ἔλθει ποτέ; Δέν ἔχει σημασία. Εἶναι ἕνα ὄνειρο, ἔστω μιά οὐτοπία. Ὅταν ὅμως πεθάνουν* οἱ μνῆμες καί τά ὁράματα, διατρανώνει ὁ μακαριστός Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος Χριστόδουλος, τότε θά ἔχουμε πεθάνει κι ἐμεῖς, ἔστω κι ἄν ἀναπνέουμε ἀκόμη.

*Ἀπολυτίκιον   Ἦχος δ΄. Ὁ ὑψωθείς ἐν τῷ Σταυρῷ.

«Ἡ πενταυγής Ἀρχιερέων χορεία, τῇ τῶν ἀγώνων νοητῇ δαδουχίᾳ, τήν Μικρασίαν ἅπασαν αὐγάζει νοητῶς, ὁ σοφός Χρυσόστομος, Γρηγορίῳ τῷ θείῳ, Ἀμβρόσιος, Προκόπιος καί Εὐθύμιος ἅμα, οὕς εὐφημοῦμεν εἴπωμεν πιστοί, χαίροις Μαρτύρων, πεντάριθμε σύλλογε».