Ποιό σπίτι τοῦ Κεμάλ;

spiti KemalΣτίς 19 Μαΐου 2010, ἡμέρα μνήμης τῆς γενοκτονίας τῶν 353.000 Ἑλλήνων τοῦ Πόντου καί τοῦ ξεριζωμοῦ 1.500.000 ὁμοεθνῶν μας ἀπό τίς πανάρχαιες ἑλληνικές κοιτίδες, στίς πανελλήνιες ἐξετάσεις οἱ ὑποψήφιοι ἐξετάζονταν στό μάθημα τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας, στό διήγημα τοῦ Γ. Ἰωάννου «Στοῦ Κεμάλ τό σπίτι». Δέν θά ἀσχοληθῶ μέ τόν συγγραφέα οὔτε μέ τό κείμενό του. Ἐπικεντρώνομαι μόνον στό ἄν τό λεγόμενο σπίτι τοῦ Κεμάλ ἦταν πράγματι δικό του. Μεταφέρω μαρτυρίες κυρίως ἀπό τήν πομακική ἐφημερίδα τῆς Θράκης «Ζαγάλισα», ἡ ὁποία ἐπιχείρησε μεγάλη ἔρευνα γιά τό θέμα αὐτό καί διαθέτει πολλά τεκμήρια στά ἀρχεῖα της (βλ. τεῦχος 35, Νοέμβριος 2009).
 Ἡ μαρτυρία τῆς Χρυσαυγῆς: Ὁ Κεμάλ γεννημένος σέ ἕνα μικρό χωριό ἔξω ἀπό τό Λαγκαδᾶ, τή Χρυσαυγή (παλαιότερα Σαρίγερ) - καί ὄχι τή Θεσσαλονίκη - ἔβοσκε μέχρι τά ὀκτώ του περίπου χρόνια ἀγελάδες καί πρόβατα στούς γύρω λόφους! Ἐκεῖ ὁ γιός τοῦ Ἀλβανοῦ Ἀλῆ Ριζά καί τῆς Τουρκομακεδόνισσας Ζουμπεϊντέ Χανούμ φοίτησε στό δημοτικό σχολεῖο. Ἦταν ἕνα συνηθισμένο παιδί τῆς ἐποχῆς του. Ὅμως -ἄγνωστο γιά ποιούς λόγους - ἡ μητέρα του τόν πῆρε καί ἐγκαταστάθηκαν στή Θεσσαλονίκη. Μέχρι τό 1911 ζοῦσε καί ἡ γριά μαμή, ἡ Φατμέ Χανούμ, πού εἶχε παρευρεθεῖ στή γέννα του.
 Τό 1922, ὅταν οἱ χριστιανοί ἀνατολικοθρακιῶτες πρόσφυγες πρωτοῆρθαν στή σημερινή Χρυσαυγή, οἱ Τοῦρκοι τοῦ χωριοῦ δέν εἶχαν φύγει ἀκόμα. Ἀποχωροῦσαν σταδιακά· μετά ἀπό ἕνα περίπου χρόνο ἔφυγε καί ἡ τελευταία οἰκογένεια. Στό διάστημα αὐτό τῆς συγκατοίκησης χριστιανῶν προσφύγων καί ντόπιων μουσουλμάνων οἱ τελευταῖοι ἀποκάλυψαν στούς Ἕλληνες τά σχετικά μέ τήν ἱστορία τοῦ Κεμάλ στοιχεῖα. Στίς ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ 1920 ὁ τουρκικός ἐθνικισμός δέν εἶχε προλάβει νά δημιουργήσει τό μύθο ὅτι ὁ Κεμάλ γεννήθηκε στή Θεσσαλονίκη. Ἔτσι ἦταν πολύ φυσικό νά ὁμολογοῦν τίς ἀλήθειες πού γνώριζαν.
 Στό σπίτι, πού γεννήθηκε ὁ Κεμάλ στή Χρυσαυγή, ἐγκαταστάθηκε ἡ οἰκογένεια τοῦ πρόσφυγα ἀπό τήν ἀνατολική Θράκη Ἀνδρέα Στάθη (πέθανε τό 1979), ὁ ὁποῖος ἀργότερα ἔγινε πρόεδρος τοῦ χωριοῦ. Οἱ συγχωριανοί του ἀστειευόμενοι, λόγῳ τῆς ἐγκαταστάσεώς του στό ἐν λόγῳ σπίτι, τόν ἀποκαλοῦσαν μέ τό παρατσούκλι «Κεμάλ»! Τό σπίτι, φτωχό, χτισμένο ἀπό πέτρες καί πλιθιά βρισκόταν στήν ἄκρη τοῦ χωριοῦ πολύ κοντά σέ ἄλλα δύο καί μακριά ἀπό τό τζαμί. Ἦταν διώροφο, μέ δυό δωμάτια στόν ἐπάνω ὄροφο καί κάτω τό χαγιάτι. Εἶχε καί αὐλή. Μέχρι τίς ἀρχές τοῦ 1980 οἱ τοῖχοι του σώζονταν σέ ὕψος μισοῦ περίπου μέτρου.
 Ἡ πραγματικότητα αὐτή ἐπιμελῶς ἀποσιωπήθηκε ἀπό τόν τουρκικό μεγαλοϊδεατισμό. Παρουσίασαν τόν Κεμάλ γεννημένο στήν μεγάλη πόλη τῆς Θεσσαλονίκης, ἡ ὁποία ἤκμαζε στά Βαλκάνια τήν ἐποχή έκείνη, καί ὄχι σέ ἕνα ἄγνωστο φτωχό χωριουδάκι ἔξω ἀπό τό Λαγκαδᾶ.
 Μαρτυρίες Τούρκων: Τοῦρκοι πρόσφυγες, πού ἔφυγαν μέ τήν ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν ἀπό τό παλιό Σαρίγερ γνώριζαν τήν ἀλήθεια. Παρά τήν προπαγάνδα, ἔρχονταν πρίν τό 1981 κυρίως γιά προσκύνημα στόν ἀληθινό τόπο γέννησης τοῦ Μουσταφᾶ Κεμάλ. Ἕνας ντόπιος, ὁ ἀγελαδοβοσκός Κωνσταντίνος Γιαμουτζῆς, γνώστης καλός τῆς ἀληθινῆς ἱστορίας ξεναγοῦσε τούς ἐπισκέπτες στά ἐρείπια τοῦ σπιτιοῦ. Ἀργότερα ἄρχισαν νά ἔρχονται καί λεωφορεῖα ἀπό τήν Τουρκία μέχρι τό καλοκαίρι τοῦ 2007. Πολλοί ἐπισκέπτες Τοῦρκοι γνωρίζουν καλά τήν ἀλήθεια καί τήν ἐπιβεβαιώνουν. Μάλιστα, κάποιος Τοῦρκος ἀπό τή Σμύρνη, προσκύνησε, φίλησε τό χῶμα καί εἰς ἀνάμνηση πῆρε πέτρες ἀπό τά θεμέλια τοῦ σπιτιοῦ. Ὅταν ρωτήθηκε ἐάν θα έπισκεπτόταν καί τό σπίτι στή Θεσσαλονίκη, ἀπάντησε: «Αὐτό εἶναι ψέμα. Ντροπή πού ἄλλαξαν τόν τόπο γέννησης τοῦ Μουσταφᾶ Κεμάλ. Προσβάλλουν τή μνήμη του. Δέν θά ἐπισκεφτῶ τό ψευτο-σπίτι τῆς Θεσσαλονίκης».
 Τό ἔτος 1981, μέ ἀφορμή τά 100 χρόνια ἀπό τή γέννηση τοῦ Μουσταφᾶ Κεμάλ, ἐπισκέφθηκε τήν τότε κοινότητα Χρυσαυγῆς ὁ τοῦρκος πρόξενος Θεσσαλονίκης μαζί μέ τόν γραμματέα του καί τουρκικό τηλεοπτικό συνεργεῖο (βλ. ἐφημ. «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΒΟΡΡΑΣ», 10 Μαΐου 1981). Ὁ ἴδιος παρακάλεσε τούς κατοίκους νά τοῦ ὑποδείξουν τό ἀκριβές σημεῖο γέννησης τοῦ Μουσταφᾶ Κεμάλ. Στάθηκε μέ σεβασμό καί τό ἀπαθανάτισε φωτογραφίζοντάς το πληθωρικά. Σέ κάποια στιγμή ἀποκάλυψε στούς ἕλληνες συνοδούς του: «Γνωρίζω ὅτι αὐτή εἶναι ἡ ἀλήθεια, ἀλλά εἶναι δύσκολο νά τό παραδεχθοῦμε ἐπίσημα καί καταλαβαίνετε τό λόγο...». Προθυμοποιήθηκε μάλιστα νά χρηματοδοτήσει τήν ἀνέγερση μουσείου, τό ὁποῖο θά συντελοῦσε στήν ἀνάπτυξη καί προβολή τοῦ χωριοῦ.
 Μία διαμαρτυρία: Τό 1981 ἐπίσης οἱ βουλευτές Νικήτας Βενιζέλος καί Κ. Μπαντουβάς, μέ ἐρώτησή τους στό ἑλληνικό ὑπουργεῖο ἐξωτερικῶν, ἀμφισβήτησαν ἐπίσημα τή θεωρία ὅτι τό σπίτι δίπλα στό τουρκικό προξενεῖο Θεσσαλονίκης εἶναι αὐτό στό ὁποῖο γεννήθηκε ὁ Κεμάλ· ἐπικαλοῦνταν μάλιστα μαρτυρία τῆς ἀδελφῆς του, τῆς Μακμπουλέ, ἡ ὁποία διασώθηκε σέ τουρκικές βιβλιογραφικές πηγές (Aydemir κτλ).
 Ἑλληνική ὀσφυοκαμψία: Εὔλογο, λοιπόν, τό ἐρώτημα: Γιατί τό ἑλληνικό κράτος δέχθηκε ὡς πόλη γέννησης τοῦ Κεμάλ τή Θεσσαλονίκη καί συγκεκριμένα τό σπίτι τῆς ὁδοῦ Ἁγίου Δημητρίου, δίπλα στό τουρκικό προξενεῖο; Τήν ἀπάντηση μᾶς τή δίνει τό κλίμα τῆς ἑλληνοτουρκικῆς προσέγγισης πού ἐπικρατοῦσε τή δεκαετία τοῦ 1930 μέ τίς πολλές ὑπερβολές καί μεγαλοστομίες μεταξύ τῶν ἑλληνικῶν (κυρίως) καί τουρκικῶν κυβερνήσεων. Ὁ τουρκικός ἐθνικισμός -μέ τήν ἀνοχή τοῦ ἰδίου τοῦ Κεμάλ- εἶχε ἤδη ἀνακηρύξει ὡς πόλη γέννησής του τή Θεσσαλονίκη· δέν θά ἦταν εὐγενικό ἐκ μέρους τῆς Ἑλλάδος νά ἀπομυθοποιήσει τό σενάριο. Δέν θά εἶχε ἄλλωστε καμία σημασία γιά τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης.
 Τό 1934 ἡ ἑλληνική κυβέρνηση ἀνάρτησε ἔξω ἀπό τό σπίτι μία πινακίδα μέ τήν ἐπιγραφή: «Ἐδῶ γεννήθηκε ὁ Μουσταφά Κεμάλ». Τό 1937 ἡ κυβέρνηση τοῦ Ἰωάννη Μεταξᾶ σέ μία συμβολική κίνηση πρός τή «φίλη» Τουρκία ἔδωσε ἐντολή στό δῆμο Θεσσαλονίκης νά τό ἀγοράσει ἀπό τούς Ἕλληνες πού τό κατοικοῦσαν, τήν οἰκογένεια Σεραφειμίδου, οἱ ὁποῖοι ἦταν ἔμποροι ὑποδημάτων. Οἱ ἰδιοκτῆτες ἀρνήθηκαν νά τό πουλήσουν, προφανῶς γιά λόγους ἐθνικῆς εὐαισθησίας· τότε τό κράτος προχώρησε στήν ὑποχρεωτική ἀπαλλοτρίωσή του… Στή συνέχεια ὁ δήμαρχος Θεσσαλονίκης Κ. Μερκουρίου ἐνημέρωσε ἐπίσημα μέ ἐπιστολή του τήν κυβέρνηση τοῦ Ἰσμέτ Ἰνονού ὅτι χαρίζει τό σπίτι στό τουρκικό κράτος. Τό 1938, ὅταν πέθανε ὁ Κεμάλ, ἡ ὁδός Ἀποστόλου Παύλου, κάθετη στήν ὁδό Ἁγίου Δημητρίου, μετονομάστηκε ἐπί Μεταξᾶ καί δημαρχίας Κοσμόπουλου (πατρός), μέ ἀπόφαση τοῦ δημοτικοῦ συμβουλίου σέ ὁδό Κεμάλ Ἀτατούρκ. Μόλις τό 1955 ξαναπῆρε καί πάλι τό παλιό της ὄνομα. Στίς μέρες μας ἐπανέρχεται τό ἴδιο ζήτημα.
 Ἡ ἑλληνική κυβέρνηση, ἄν καί γνώριζε τήν ἀλήθεια, ἐπιδίωκε μέ τήν κίνηση αὐτή νά κολακεύσει τόν ἴδιο τόν Κεμάλ, προφανῶς γιατί διαισθανόταν ἐμπλοκή στόν ἐπικείμενο πόλεμο. Ἡ ἐπίσημη ἀναγνώριση τοῦ σπιτιοῦ θά ἔκλεινε ὁριστικά τό ζήτημα. Ἡ ὅλη ὑπόθεση θυμίζει μᾶλλον φαρσοκωμωδία μέ τή συμβολή τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους.
 Ἡ διαχείριση: Οἱ Τοῦρκοι μετά τήν ἀνέλπιστη ἑλληνική δωρεά, ἐξόπλισαν τό «μαϊμού–σπίτι» μέ «μαϊμού» ἔπιπλα - ἀπομιμήσεις ἀπό τά ἀνάκτορα Ντολμᾶ Μπαχτσέ καί Τόπ Καπί τῆς Κωνσταντινούπολης. Ἀκόμα καί… ροῦχα τοῦ Κεμάλ ἐκθέτουν στό μουσεῖο δίνοντας τήν ἐντύπωση στόν σημερινό ἐπισκέπτη ὅτι τά ἐκθέματα χρησιμοποιήθηκαν μέσα στό συγκεκριμένο σπίτι ἀπό τόν ἴδιο, κι ἄς μήν τά ἀκούμπησε ποτέ.
 Ὁ Κεμάλ καί ἡ μητέρα του ἀσφαλῶς συγκάλυψαν τήν ἀπάτη. Ἄλλωστε, τί θά μποροῦσαν νά κάνουν; Νά ἀρνηθοῦν τέτοιο δῶρο; Νά διακηρύξουν, δηλαδή, ὅτι δέν γεννήθηκε σ’ αὐτό τό σπίτι, ἀλλά σέ ἄγνωστο χωριό τοῦ Λαγκαδᾶ, σέ ἕνα χωριατόσπιτο βουτηγμένο στίς λάσπες; Αὐτό θά μείωνε τήν εἰκόνα καί τήν ἱστορία τοῦ μεγάλου ἡγέτη τῆς σύγχρονης Τουρκίας καί ἐξολοθρευτῆ τοῦ ποντιακοῦ ἑλληνισμοῦ.
 Ἰδεολογική λειτουργία: Τό «μαϊμού»-σπίτι ἐπιτελεῖ ἔκτοτε μία σημαντική ἰδεολογική λειτουργία. Γιά τόν τουρκικό ἐπεκτατισμό εἶναι τό σημαντικότερο ἱστορικό ἀξιοθέατο τῆς Θεσσαλονίκης, πού συμβάλλει στήν τόνωση τοῦ ἐθνικοῦ φρονήματος τῶν «Τούρκων» ἐπισκεπτῶν. Σέ αὐτό κατευθύνονται συστηματικά πλέον σχολεῖα καί σύλλογοι ἀπό τή Θράκη, προκειμένου νά προωθεῖται ἀκόμη περισσότερο ὁ ἐνσυνείδητος ἐκτουρκισμός τῶν Πομάκων. «Μόνο πού τό προσκύνημα εἶναι σέ μαϊμού-μέρος…»
 Καί ἡ «Ζαγάλισα» καταλήγει: «Οἱ Πομάκοι, ὅταν ἐπισκεπτόμαστε τή Θεσσαλονίκη πρέπει νά γνωρίζουμε τήν ἀλήθεια. Πρέπει νά πάψουμε νά τρῶμε κουτόχορτο στό ρόζ ψευτόσπιτο! Εἶναι προτιμότερη μία βόλτα στό λούνα πάρκ τῆς Θεσσαλονίκης!».

Εὐ. Αὐγουστίνου
Φιλόλογος-Θεολόγος