Εἶναι στ᾿ ἀλήθεια περίεργο, παράξενο συνάμα καί πολύ διδακτικό τό γεγονός ὅτι τόν Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό δέν τόν γνώρισα ἀπό τά βιβλία - ὅπως συμβαίνει μέ τήν πλειονότητα τῶν σπουδαίων ἱστορικῶν προσώπων - ἀλλά ἀπό τήν γιαγιά μου, ἀπό τίς διηγήσεις πού ἔλεγαν γι᾿ αὐτόν οἱ παλιοί καί ἀπό τήν παράδοση τοῦ λαοῦ. Γιά πολλά χρόνια ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἦταν σχεδόν ἄγνωστος στήν Παιδεία. Ἡ μορφή καί τό ἔργο του ἀπουσίαζαν ἀπό τά σχολικά βιβλία. Ἑνάμιση ἤδη αἰώνα μετά ἀπό τήν ἀπελευθέρωση τοῦ ἔθνους μας δέν ἔβρισκε κανείς τίποτε γι᾿ αὐτόν στά ἐγχειρίδια τῆς ἱστορίας καί στά ἀναγνωστικά. Οὔτε τά ἐκκλησιαστικά βιβλία ἔκαναν λόγο γιά τήν μνήμη του. Ἔτσι, τόν ἀγνοοῦσαν οἱ Νεοέλληνες. Ζοῦσε μόνο στίς μνῆμες τῶν γεροντοτέρων καί στούς θρύλους τῶν τόπων μας ὡς ἕνας δάσκαλος τοῦ Γένους, ὁ πάτερ Κοσμᾶς. Τό πέρασμά του ἄφησε τά ἀχνάρια του στήν ψυχή τοῦ λαοῦ καί δημιούργησε τέτοια ἐντύπωση, πού κύλησαν χρόνια, διάβηκαν δεκαετίες, αἰῶνες καί ὅμως οἱ ἄνθρωποι τό «ἀναθυμοῦνται καί ἀναρριγοῦν στήν μνήμη του». Ζωντανές μαρτυρίες τά σχολεῖα τά ὁποῖα ἵδρυσε, οἱ σταυροί πού ἔστησε, τά δένδρα τά μπολιασμένα ἀπό τά χέρια του, οἱ πλαγιές ὅπου κήρυξε, τά χωριά τά ὀνοματισμένα μέ τό δικό του ὄνομα, οἱ πλατεῖες καί τά μεσοχώρια, ὅπου συνομίλησε μέ τούς πονεμένους ραγιάδες, ἔχουν γράψει τήν ἱστορία του καί ἔχουν ἱστορήσει τήν προσωπικότητά του, πρίν ἀσχοληθεῖ μ᾿ αὐτόν ἡ ἐπίσημη ἱστορία.
 Τελευταῖα ὅμως τό ὄνομα καί τό ἔργο του γίνονται ὅλο καί πλατύτερα γνωστά, καθώς ὅλο καί περισσότερο ἀσχολοῦνται οἱ εἰδικοί μέ τήν μορφή του. Μόνο πού ὁρισμένοι γράφοντας γιά τόν Κοσμᾶ παρουσιάζουν ἕνα ἄλλο πρόσωπο, σύμφωνα μέ τήν πίστη τους καί τίς ἀντιλήψεις τους, καί παραθεωροῦν τόσο τίς διδαχές τοῦ ἁγίου ὅσο καί τίς ἀξιόπιστες πληροφορίες, πού μᾶς ἄφησαν γραπτῶς αὐτόπτες καί αὐτήκοοι μάρτυρες, πιστοί μαθητές τοῦ ἁγίου. Ἔτσι, ἄλλοι παρουσιάζουν τόν Κοσμᾶ ὡς ἐπαναστάτη καί ἐθνεγέρτη καί τόν τοποθετοῦν δίπλα στόν Ρήγα Φεραῖο καί στόν Παπαφλέσσα. Ἄλλοι ὡς κοινωνιστή, δημεγέρτη μέ τό πνεῦμα τῆς Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως, χωρίς βέβαια νά σκέπτονται ὅτι αὐτή ἄρχισε δέκα χρόνια μετά τόν θάνατό του(!). Ἄλλοι ὡς πολιτικό σοσιαλιστή ἤ μαρξιστή, ἀσχέτως ἄν ἦταν ἄγνωστα τότε καί τά ὀνόματα αὐτά. Ἄλλοι ὡς δημοτικιστή, ὑπέρμαχο τῆς μαλλιαρῆς γλώσσας. Ἄλλοι ὡς πράκτορα τῶν Ρώσων, πού εἶχε σχέση μέ τό κίνημα τοῦ Ὀρλώφ.
  Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὡς ἱεραπόστολος ἔκανε ἕνα κίνημα βαθύτερο, μονιμώτερο καί θετικώτερο ἀπ᾿ ὅ,τι ἄν ἐργαζόταν ἁπλῶς ὡς ἐθναπόστολος. Εἶναι ἐκεῖνος πού ἐξασφάλισε τό ἔδαφος, τίς προϋποθέσεις, ὥστε νά μπορέσει τό ἔθνος μας νά ἐξασφαλίσει τήν λευτεριά. Ὅπως εἶχε καταντήσει τό Γένος στά χρόνια τοῦ Κοσμᾶ, δέν χρειαζόταν λευτεριά. Σκληρός ὁ λόγος ἀλλά ἀληθινός. Κι ἄν κάποιος μᾶς ἔδινε δῶρο τήν λευτεριά, πάλι θά τήν χάναμε καί θά πέφταμε σέ μία χειρότερη σκλαβιά. Ἀποδείχτηκε ἐξάλλου αὐτό μέ τήν λευτεριά πού ἀποκτήσαμε καί κινδυνεύσαμε νά τήν χάσουμε, διότι μᾶς ἔλειπε ἡ πνευματική ἀναγέννηση, ἡ πνευματική λευτεριά. Ἔχουμε ἀνάγκη πρῶτα ἀπό τήν ἐλευθερία πού χαρίζει στήν ἀνθρωπότητα ὁ μεγάλος καί αἰώνιος ἐλευθερωτής ὁ Ἰησοῦς Χριστός, ὁ ὁποῖος διεκήρυξε• «Γνώσεσθε τήν ἀλήθειαν καί ἡ ἀλήθεια ἐλευθερώσει ὑμᾶς» (Ἰω 8,32), καί ἔπειτα ἀπό τήν ἐθνική ἐλευθερία. Αὐτό ἀκριβῶς πίστευε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς καί αὐτό ἔγινε ὁ κύριος στόχος τῆς διακονίας καί τῆς ἀποστολῆς του. Μ᾿ αὐτή τήν ἔννοια καί μ᾿ αὐτή τήν τοποθέτηση τῶν πραγμάτων ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἀποτέλεσε τήν πρώτη καί τήν ὑγιέστερη ρίζα γιά τήν ἀναγέννηση καί τήν ἀπελευθέρωση τοῦ Γένους μας. Σωστά ἡ Ἐκκλησία τόν ὀνομάζει ἰσαπόστολο, τόν τιμᾶ καί τόν βάζει δίπλα στόν ἀπόστολο Παῦλο.

Στ. Ν. Σάκκου,
Ὁ ἀπόστολος τοῦ σκλαβωμένου γένους.