Ὁ Κύριος ἀπαντώντας στό ἐρώτημα τῶν φαρισαίων «πότε ἔρχεται ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ» (Λκ 17,20) ἀποκαλύπτει πρῶτα ὅτι ἡ ποιότητα αὐτῆς τῆς βασιλείας δέν εἶναι ἐνδοκοσμική ἀλλά πνευματική καί γι' αὐτό «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ οὐκ ἔρχεται μετά παρατηρήσεως» (Βλ. «Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΝΤΟΣ ΥΜΩΝ ΕΣΤΙΝ» Α΄). Στή Συνέχεια, δέν τούς λέει βέβαια πότε θά ἔλθει, τούς δείχνει ὅμως αὐτή τήν ἴδια τή βασιλεία τῶν οὐρανῶν· «Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστιν».
   Ἡ σύντομη αὐτή φράση δημιουργεῖ προβλήματα στούς ἑρμηνευτές. Ἡ ἔννοιά της καθορίζεται ἀπό τή σημασία τοῦ ἐμπροθέτου προσδιορισμοῦ «ἐντός ὑμῶν ἐστιν». Τρεῖς ἑρμηνεῖες ἔχουν δοθεῖ, οἱ ἑξῆς.

α) «Ἀπό σᾶς ἐξαρτᾶται»

   Ἀρχαῖοι κυρίως ἑρμηνευτές, μεταξύ τῶν ὁποίων πατέρες καί διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας μας (Μ. Ἀθανάσιος, Γρηγόριος Νύσσης, Κύριλλος Ἀλεξανδρείας, Ἀρέθας κ.ἄ.), ἀποδίδουν στό λόγο τοῦ Κυρίου τό νόημα ὅτι ἀπό τόν ἄνθρωπο ἐξαρτᾶται νά δεῖ τή βασιλεία τῶν οὐρανῶν. «Ἐν ταῖς ἡμετέραις προαιρέσεσι καί ἐν ἐξουσίᾳ κεῖται τό λαβεῖν αὐτήν», δηλαδή «στήν προαίρεση καί στήν ἐξουσία μας εἶναι νά τήν λάβουμε», ἑρμηνεύει ὁ ἅγ. Κύριλλος Ἀλεξανδρείας. Ὁ Ἀρέθας, ἐπίσκοπος Καισαρείας, γράφει ἐπιγραμματικά ὅτι ἀπό κανέναν δέν μπορεῖ νά ἐμποδισθεῖ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν «οἱονεί προθέσει παρεχομένη τοῦ βουλομένου». Ἡ ἀγαθή προαίρεση τοῦ ἀνθρώπου ἀποτελεῖ τήν ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιά νά ἐπικοινωνήσει μέ τήν πνευματική πραγματικότητα, νά πιστέψει στόν Χριστό καί νά τόν δεχθεῖ ὡς Θεό, ὡς βασιλέα τῶν οὐρανῶν.
   Ἐμβαθύνοντας στό χωρίο μας ἕνας ἀρχαῖος συγγραφέας (Λεόντιος) παρατηρεῖ ὅτι  «τό αὐτεξούσιον ἡμῶν ἐσήμανεν», διότι στό χέρι μας εἶναι νά ποθήσουμε τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ καί νά ἀγωνισθοῦμε νά τήν κληρονομήσουμε.
   Ἡ ἑρμηνεία αὐτή προσφέρεται βέβαια γιά πλούσια ἠθική διδασκαλία. Παρουσιάζει ὅμως ἕνα σοβαρό μεταφραστικό μειονέκτημα· μεταφράζει τό «ἐντός ὑμῶν» σάν νά ἦταν «ἐν ὑμῖν» ἤ «ἐφ' ὑμῖν».

β) «Στήν καρδιά σας ὑπάρχει»

   Ἀκριβέστερη μεταφραστικά εἶναι ἡ ἑρμηνεία «μέσα σας, στήν καρδιά σας», τήν ὁποία δέχεται ἕνας μεγάλος ἀριθμός πατέρων καί ἑρμηνευτῶν ἀρχαίων καί νεωτέρων (Δίδυμος Ἀλεξανδρείας, Ἱερώνυμος, Νεῖλος, Μᾶρκος ἐρημίτης, Ἀναστάσιος Β΄ Ἀντιοχείας, Θεοφύλακτος κ.ἄ.). «Ἐν ὑμῖν κατοικεῖ καί διαιτᾶται», δηλαδή «μέσα σας κατοικεῖ καί ζῆ», ἐξηγεῖ ὁ ἅγιος Νεῖλος. Καί ὁ ἐπίσκοπος Βουλγαρίας Θεοφύλακτος παρατηρεῖ· «Τότε βέβαια λέγεται ὅτι πράγματι βασιλεύει ὁ Θεός, ὅταν τίποτε κοσμικό δέν ζῆ στίς ψυχές μας, ἀλλά ἀντιμετωπίζουμε τά πάντα σάν ὑπερκόσμιοι». Μέ βάση αὐτή τήν ἑρμηνεία ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης ἁπλουστεύει τά λόγια τοῦ Κυρίου· Βασιλεία, λέει, ὀνόμασε ὁ Κύριος τήν εὐφροσύνη πού χαρίζει στίς ψυχές τό ἅγιο Πνεῦμα καί πού εἶναι ἀρραβών τῆς αἰωνίου χαρᾶς, τήν ὁποία ἀπολαμβάνουν οἱ ψυχές τῶν ἁγίων.
   Ὁ Μ. Φώτιος διασαφηνίζει τή σημασία τοῦ χωρίου μας συνδυάζοντάς το μέ τόν λόγο τοῦ ἀπ. Παύλου «ἐγγύς σου τό ρῆμα ἐστιν … τοῦτ' ἔστι τό ρῆμα τῆς πίστεως» (Ρω 10,8-9). Ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν, λέει, ὅπως ἔχουμε μάθει βρίσκεται μέσα μας, διότι κοντά μας βρίσκεται ὁ λόγος πού πιστεύουμε, στό στόμα μας καί στήν καρδιά μας.
   Γιά νά ἐγκατασταθεῖ ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ στήν καρδιά μας, διδάσκουν οἱ πατέρες, πρέπει νά ἐνεργήσει μέσα μας ἡ χάρις τοῦ ἁγίου Πνεύματος· «Βασιλείαν γάρ οὐρανῶν τήν τοῦ Πνεύματος δόσιν εἶναί φαμεν» (Κύριλλος Ἀλεξανδρείας). Τότε, ὅπως γράφει ὁ Ἀναστάσιος Β΄ Ἀντιοχείας, ὁ ἄνθρωπος γίνεται ναός ἔμψυχος τοῦ Θεοῦ. Οἱ πατέρες πού δέχονται τήν ἑρμηνεία αὐτή τήν ἀξιοποιοῦν γιά πνευματική καί ἠθική διδασκαλία. Ἑρμηνεύουν ὅμως τό χωρίο ἐκκλησιολογικά, χωρίς βέβαια νά ὑποτιμοῦν καί τήν ἱστορική πραγματικότητα, τήν ὁποία προϋποθέτουν.
   Ἐπιπλέον, τό μειονέκτημα τῆς ἑρμηνείας αὐτῆς, εἶναι ὅτι τοποθετεῖ τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ στήν καρδιά τῶν φαρισαίων, ἀφοῦ μέ αὐτούς συζητᾶ ὁ Κύριος. Γιά νά ἀποφύγουν τό ἄτοπο αὐτό ὁρισμένοι ἑρμηνευτές ὑποθέτουν ὅτι ἐνῶ μιλοῦσε μέ τούς φαρισαίους ὁ Κύριος ξαφνικά στράφηκε πρός τό μέρος τῶν μαθητῶν του καί σ' αὐτούς εἶπε τά λόγια· «Ἰδού γάρ ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστιν».
   Ἐκεῖνοι πού ἐπιμένουν ὅτι τά λόγια αὐτά τοῦ Χριστοῦ ἀπευθύνονται πρός τούς φαρισαίους δικαιολογοῦν τήν ἄποψή τους μέ διάφορες ὑποθέσεις, ὅπως·
- Δέν λέγονται γιά ὅλους τούς φαρισαίους, ἀλλά γιά μερικούς μόνον, στῶν ὁποίων τήν καρδιά ὑπῆρχε ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
– Ὑπῆρχε καί στήν καρδιά τῶν φαρισαίων ἡ πίστη τοῦ ἑνός Θεοῦ.
– Πολύ σύντομα, μετά τήν ἀποστολή τοῦ ἁγίου Πνεύματος, θά ἦταν καί μέσα στούς φαρισαίους ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ.
– Πολλοί ἄνθρωποι σύγχρονοι τῶν φαρισαίων ἦταν γιά τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ κτλ.
Ὅλες οἱ παραπάνω ὑποθέσεις καί ἄλλες παρόμοιες, πού προτείνονται, δέν μποροῦν νά στηρίξουν τήν ἑρμηνεία ἐντός ὑμῶν=μέσα σας, διότι εἶναι ἀσθενικές καί βεβιασμένες.

γ) «Μεταξύ σας»

   Ὀρθότερη φαίνεται μία τρίτη ἑρμηνεία, πού μεταφράζει τό «ἐντός ὑμῶν» ἀνάμεσά σας μεταξύ σας. Τή συναντοῦμε στό Ζιγαβηνό. Βασιλεία Θεοῦ, ἐξηγεῖ, ἐννοεῖ τόν ἑαυτό του ὁ Κύριος. Ἦταν δέ «ἐντός αὐτῶν ὡς ἐν μέσῳ αὐτῶν ἀναστρεφόμενος». Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐγκαινιάσθηκε μέ τήν ἔλευση τοῦ Χριστοῦ καί στήν ἀρχή ὁ ἴδιος ὁ Χριστός καί μόνον ἀποτελεῖ τή βασιλεία τοῦ Θεοῦ στή γῆ. Γι' αὐτό, μποροῦσε ὁ Χριστός νά πεῖ στούς φαρισαίους ὅτι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βρίσκεται ἀνάμεσά τους. Αὐτοί βέβαια δέν τήν ἀντιλαμβάνονται, διότι δέν διαθέτουν τίς πνευματικές αἰσθήσεις, ζητοῦν νά τή δοῦν «μετά παρατηρήσεως».
   Μία σοβαρή ἀντίρρηση πού προβάλλεται κατά τῆς ἑρμηνείας αὐτῆς εἶναι ὅτι δέν ὑπάρχει παράλληλο χωρίο τῆς ἁγίας Γραφῆς, ὅπου τό «ἐντός» νά ἔχει τή σημασία πού δίδεται ἐδῶ. Ἐντούτοις τήν ἑλληνιστική ἐποχή, πού γράφτηκαν τά εὐαγγέλια, οἱ προθέσεις δέν διατηροῦν τήν ἀκριβῆ σημασία τήν ὁποία ἔχουν στά κλασσικά κείμενα. Ἔτσι θά μποροῦσε ἴσως ἕνας συγγραφέας τῆς ἐποχῆς αὐτῆς νά χρησιμοποιεῖ τήν πρόθεση «ἐντός» μέ τήν ἔννοια «ἐν μέσῳ».

* * *

   Νομίζω ὅτι γιά τή σωστή ἑρμηνεία τοῦ χωρίου μας πρέπει νά ξεκινήσουμε ἀπό τήν ἔννοια τοῦ ὅρου «βασιλεία τοῦ Θεοῦ». Ἐφ' ὅσον «βασιλεία τοῦ Θεοῦ» εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Χριστός, τά λόγια τοῦ Κυρίου ἔχουν τό ἑξῆς νόημα. Κατ' ἀρχήν, ἀσφαλῶς, ὁ Κύριος ἐννοεῖ τήν πραγματικότητα τῆς στιγμῆς ἐκείνης. Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, δηλαδή ὁ θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός, βρίσκεται ἀνάμεσα στούς φαρισαίους, μέ τούς ὁποίους συζητᾶ. Μέ τήν ἔννοια αὐτή μπροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὁ Κύριος ἐπιβεβαιώνει τό κήρυγμα τοῦ Ἰωάννου Προδρόμου· «μέσος δέ ὑμῶν ἕστηκεν, ὅν ὑμεῖς οὐκ οἴδατε» (Ἰω 1,26) καί κατοχυρώνει τή μαρτυρία τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου· «Καί ὁ Λόγος σάρξ ἐγένετο καί ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν» (Ἰω 1,14).
   Ἀλλά δέν πρέπει νά περιορίσουμε τό λόγο τοῦ Χριστοῦ μόνο στή συγκεκριμένη χρονική στιγμή κατά τήν ὁποία λέγεται. Ὁ θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστός, πού τώρα βρίσκεται πάνω στή γῆ, ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους, στή συνέχεια, μετά τό πάθος καί τήν ἀνάστασή του, θά παραμένει στόν κόσμο ὡς Ἐκκλησία, ἡ ὁποία κατά τόν ὁρισμό τοῦ ἁγ. Αὐγουστίνου εἶναι «ὁ Χριστός παρατεινόμενος εἰς τούς αἰῶνας». Ἐξ ἄλλου ὁ ἴδιος ὁ Παῦλος γράφει· «Ἰησοῦς Χριστός χθές καί σήμερον ὁ αὐτός καί εἰς τούς αἰῶνας» (Ἑβ 13,8). Ἐπιπλέον, ὅπως ἀποκάλυψε ὁ Κύριος στό φαρισαῖο Νικόδημο, ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ θά ζῆ καί μέσα στήν καρδιά τοῦ κάθε πιστοῦ, ὁ ὁποῖος θά  «γεννηθῇ ἄνωθεν» ἀπό τό ἅγιο Πνεῦμα (Ἰω 3,3-8). Διότι, ὅπως θά κηρύξει λίγο ἀργότερα ο ἀπ. Παῦλος θεολογώντας στήν πρός Ἐφεσίους Ἐπιστολή «κατοικῆσαι τόν Χριστόν διά τῆς πίστεως ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν» (Ἐφ 3,17), ὁ Χριστός θά κατοικεῖ στίς καρδιές τῶν πιστῶν. Ἔτσι ὁ λόγος τοῦ Κυρίου «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστι» ἀναφέρεται ἐπίσης στήν ἐκκλησιολογική πραγματικότητα· Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, πού ἤδη συγκροτεῖται καί γιά τήν ὁποία ὁ Κύριος βεβαίωσε τούς μαθητές του ὅτι «εἰσί τινες τῶν ὧδε ἑστηκότων οἵτινες οὐ μή γεύσωνται θανάτου ἕως ἄν ἴδωσι τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ ἐληλυθυῖαν ἐν δυνάμει» (Μρ 9,1), βρίσκεται καί θά βρίσκεται ὡς ἱστορική πραγματικότητα μέσα στόν κόσμο, καθώς καί ὁ Χριστός «ἐν πίστει» καί «διά πίστεως». Ἐκφράζει ὅμως συγχρόνως ὁ Κύριος καί τή μυστική καί μυστηριακή πραγματικότητα, πού θά ὑφίσταται μέχρι τῆς β΄παρουσίας του, ὅτι· Ἡ βασιλεία τοῦ Θοεῦ βρίσκεται μέσα στίς καρδιές ἐκείνων πού πιστεύουν στόν Χριστό καί ἀναγεννῶνται ἀπό τό ἅγιο Πνεῦμα, δηλαδή μέσα στίς καρδιές τῶν μελῶν τῆς Ἐκκλησίας.

Στέργιος Σάκκος

Ἀπολύτρωσις 44 (1989) 155-157