Τό λεγόμενο «φαινόμενο τῆς πεταλούδας», σύμφωνα μέ τό ὁποῖο τό πέταγμα μίας πεταλούδας στόν Ἀμαζόνιο μπορεῖ νά ἐπηρεάσει τόν καιρό τοῦ τό­που μας, εἶναι ἕνα παράδειγμα χαοτικοῦ1 καί μή-ντετερμινιστικοῦ2 φαινομέ­νου πού λαμβάνει χώρα σέ ἀνοιχτά3 φυσικά συστήματα, καί τό ὁποῖο χρησιμο­ποι­εῖται παγκοσμίως πολύ συχνά γιά διδακτικούς σκοπούς: Τό ἀσήμαντο καί ἀ­πρόσμενο γεγονός τοῦ πετάγματος τῆς πεταλούδας μπορεῖ νά ἔχει δυσανάλογα σημαντικές ἐπιπτώσεις. Αὐτό ἔρχεται σέ ἀντί­θεση μέ τά συνήθη ντετερμινιστικά φαινόμενα, στά ὁποῖα μία μικρή διαταραχή στό περιβάλλον τους εἴτε τά ἀφήνει ἀνεπηρέαστα, εἴτε τά μεταβάλλει πε­ρίπου ἀναλογικά μέ τήν ἔντασή της.
Ἄν καί τό «φαινόμενο τῆς πεταλούδας» μπορεῖ νά θεωρηθεῖ εἴτε ὡς κάθ’ ὑπερβολή εἴτε ὡς ἀνύπαρκτο φαινόμενο, πού εἶναι χρήσιμο μόνο γιά παιδαγωγικούς σκοπούς, τό «φαινόμενο τοῦ κορωνοϊοῦ» εἶναι ἀναμφισβήτητα ὑ­παρκτό: Τό «πέταγμα τῆς νυχτερίδας» εἴτε τό «πήδημα τοῦ μυρμηγκοφάγου» τῆς Wuhan (πού πιθανῶς ἦταν οἱ ἀρχικοί φορεῖς τοῦ μεταλλαγμένου κορωνοϊοῦ) εἴτε ἡ ἀπροσεξία ἤ ἡ ἀμέλεια σέ ἕνα ἐργαστήριο προκάλεσε μία πανδημία. Ὅ­ποια, ὅμως, καί νά εἶναι ἡ οὐ­σι­αστικά ἄγνωστη ἀρχική αἰτία, διαπι­­στώνουμε ἔμπρακτα ὅτι ἕνα πολύ μικρό καί ἀσήμαντο γεγονός εἶχε δυσανάλογα σημαντικές ἐπιπτώσεις. Ἡ δυσαναλογία καί ἡ ἀβεβαιότητα μεταξύ τῆς «αἰτίας» καί τοῦ «αἰτιατοῦ» (δηλαδή τοῦ ἀποτελέσματος) εἶναι ἕνα χαρακτηριστικό γνώ­ρισμα τῶν χαοτικῶν φαινομένων, καί ἔρχεται σέ ἀντίθεση μέ τήν αἰτιοκρατική4 ἀντίληψη λειτουργίας τῆς φύσεως.
Στό «φαινόμενο τοῦ κορωνοϊοῦ» ἡ δυ­­σαναλογία τῆς αἰτίας καί τοῦ ἀποτελέσματος γίνεται πιό ἔν­τονη ὅ­ταν ἀναλο­γι­στοῦ­με ὅτι ὅ­λη ἡ ὑφή­λιος ἔ­χει ἀ­ναστατωθεῖ ἐδῶ καί ἑνάμισι χρό­νο ἀπό μία ποσότητα πρωτεϊνῶν πού, ἄν ἦταν δυνατόν νά συγκεντρωθοῦν μαζί μέ τά συνυπάρχον­τα μακρομόρια, θά χωροῦ­σαν σέ ἕνα πο­τήρι νεροῦ5. Πέραν τούτου, τό μή ἀ­ναμενό­μενο ἀ­πο­τέ­λε­σμα τῆς δυσαναλογίας εἶναι ἀ­κόμα πιό ἐντυπωσιακό ἀπό τό γεγονός ὅτι ξένοι μικροοργανισμοί δέν εἶναι διόλου σπάνιοι στό ἀνθρώπινο σῶμα. Ἕνα ὑ­γιές ἀνθρώπινο σῶμα εἶ­ναι γεμάτο ἀπό ξένους μικροοργανισμούς (βακτήρια, μύκητες, ἰούς κ.ἄ.). Τό πλῆ­θος τους (πε­ρίπου τῆς τάξεως 1014) εἶναι τουλάχιστον τό ἴδιο καί μάλιστα ἀρκετές φο­ρές μεγαλύτερο ἀπό τό πλῆθος τῶν κυττάρων ἑνός ὑγιοῦς ἀν­θρώπινου ὀρ­γα­νι­σμοῦ. Μέσα στό χά­ος τῶν βιο­χημι­κῶν δράσεων τοῦ ἀνοσο­ποι­ητικοῦ συ­στήματος (τό ὁποῖο δέν εἶναι ἴδιο γιά ὅ­λους τούς ἀνθρώπους), ἄλλοι ὀργα­νισμοί ἀντιμετωπίζουν τόν κορωνοϊό ἀποτε­λε­σματι­κά, καί ἄλλοι ἀ­δυνα­τοῦν νά τόν ἀ­δρα­νο­ποιήσουν.
Μέσα στά πλαίσια τῆς αἰτιοκρατίας πολ­λοί θεωροῦν ὅτι ὁ φυ­­­σικός κόσμος, καί κατ’ ἐπέκταση ὁ ἀν­θρώ­πινος ὀργανισμός, εἶναι ἕνα σύ­νολο αἰ­τοκρατι­κῶν φαινομένων, τά ὁποῖα, ἄν καί σή­μερα δέν εἶναι ἀκόμα ὅλα γνωστά, μποροῦν ὅμως ἐν δυνάμει νά προσ­διοριστοῦν μέ ἀκρίβεια. Αὐτό ὅ­μως, αὐτό δέν εἶναι σωστό, ἐπειδή ἡ λειτουργία τῆς ζωῆς ἀπαιτεῖ τήν ἀλληλεπίδραση μιᾶς πολύ μεγάλης πληθώρας βιοχημικῶν ἀλληλεπιδράσεων, μέ­σα στίς ὁποῖες ἡ κάθε βιοχημική δράση δέν εἶναι ἕνα μεμονωμένο ἤ ἀπομονώσιμο αἰτιοκρατικό φαινόμενο, ἀλλά ἕνα δυναμικό χαοτικό φαινόμενο, πού θεωρητικά ἐξαρτᾶται ἀπό ἄπειρους παράγοντες. Κατά συνέ­πει­α, ἀπαιτεῖται μία ὁλιστική ἀντίληψη γιά τόν συντονισμό ὅλων τῶν χαοτικῶν βιοχημικῶν φαινομένων. Ἄλ­λω­στε «χά­ος» στή Φυσική δέν σημαίνει ἀναγκαστικά ἀναρχία. Ἀν­τίθετα, τέτοιου εἴ­δους φαινόμενα μποροῦν νά αὐτο-ορ­γανώ­νονται (κατά Pri­gogine) καί νά παρουσιάζουν δομές καί ὀργάνωση, ὅπως εἶ­ναι π.χ. καί ἡ ὀργάνωση πού παρατηρεῖται στόν ὀργανισμό μας. Κατά συνέπεια, διαπιστώ­νουμε ὅτι ἡ ὅλη λειτουρ- γία του φέρει τή σφραγίδα τῆς ὁλιστι­κῆς-ἀπει­ροστικῆς ἀντίληψης τοῦ Δημιουργοῦ μας.
Οἱ ζημίες πού προκάλεσε ὁ κορωνοϊός (θάνατοι, οἰκονομική καταστρο­φή πολλῶν κλάδων, ἀνεργία κ.ἄ.) εἶναι τό­σο σημαντικές πού μποροῦμε νά τίς θε­ω­ρήσουμε ὡς παγκόσμια καταστροφή. Ἄν καί τά πνευματικά μηνύματα αὐτῆς τῆς καταστροφῆς συνιστοῦν θεολογικό θέμα γιά διερεύνηση ἀπό θεολόγους, ἤ­δη μποροῦμε νά ἀντιληφθοῦμε ὁρι­σμέ­να βασικά μηνύματα πού ἀφοροῦν στόν τρό­πο λειτουργίας τοῦ φυσικοῦ κόσμου, καί ἀπευθύνονται σέ ὅλους:
* Τό ἄπειρο καί τό χάος δέν ὑπάρχει μόνον στό ἀχανές διάστημα (μέ τά δισεκατομμύρια τῶν γαλαξιῶν, τίς μαῦ­ρες ὀπές, τήν ἄγνωστη ὕλη καί τήν ἄγνωστη ἐνέργεια), ἀλλά ἐπίσης ἐνυπάρχει καί μέσα στά κύτταρά μας. Ἐπιπλέον, ὅπως ἀποκαλύπτει ἡ Μοριακή Βιολογία καί ἡ Κβαντική Βιοχημεία, ἡ πολυπλοκότητα τοῦ πολύ μικροῦ εἶναι ἀσύγκρι­τα πιό μεγάλη ἀπό τήν πολυπλοκότητα τοῦ πολύ μεγάλου.
* Ἡ ἀνυπαρξία τῆς ντετερμινιστικῆς βεβαιότητας εἶναι ἕνα θεμελιῶδες χαρακτηριστικό γνώρισμα τοῦ φυσικοῦ κόσμου, τό ὁποῖο γίνεται ἀντιληπτό εἴ­τε ἀναφερόμαστε στήν κβαντική ἀβε­βαι­ότητα (Ἀρχή Heisenberg καί κβα­ντική φύση τῶν χημικῶν δεσμῶν) εἴτε στή χαοτική (κατά Prigogine) ἀβεβαιότητα εἴτε στόν συνδυασμό τῶν δύο (ὅ­πως συμβαίνει π.χ. στήν ἀναδίπλωση -folding- πε­πτι­δίων καί ἐνζύμων).
* Γενικά, σέ ὅλες τίς κλίμακες ἐπικρατεῖ ἡ ὁλιστική-ἀπειροστική ἀντίλη­ψη τοῦ πανταχοῦ παρόντος Θεοῦ, ὁ ὁ­ποῖ­ος ὄντας ἄπειρος καί ὑπεράνω τοῦ κτιστοῦ χρόνου, τῆς ὕλης καί τοῦ χώρου, ἐνορχηστρώνει τίς ἀλληλεπι­δρά­σεις καί τίς αὐτο-οργανώσεις τῶν ἀπείρων μή-ἀναμενόμενων καί μή-ντετερμινιστικῶν (γιά τόν πεπερασμένο ἄν­θρωπο) δυναμικῶν φαινομένων, τά ὁ­ποῖα ἐμεῖς ὡς ἁπλοί παρατηρητές ἀντιλαμβανόμαστε τελικά σάν «φαινόμενο τῆς πεταλούδας» ἤ σάν «φαινόμενο τοῦ κορωνοϊοῦ». Τό δέος πού μᾶς προκαλεῖ ἡ ἀβεβαιότητα, τό ἄ­πειρο καί τό χάος, τόσο στό ἀπόμακρο καί ἀχανές διάστημα, ὅσο καί στό πολύ κοντινό καί μικροσκοπικό κό­σμο τῶν ἀ­τό­μων καί μορίων, συνοδεύεται ἀπό τόν θαυμασμό γιά τήν καταπληκτική ἐνορχήστρω­ση τῶν μακρο- ἤ μι­κρoσκο­πι­κῶν δυνα­μικῶν συστημάτων, τά ὁποῖα ἐμεῖς ὡς μεσοσκοπικά ὄντα ἔ­χουμε τή δυνατότητα νά παρατηροῦμε καί τό προνόμιο ὡς λογικά ὄντα νά ἀ­ντιλαμβανό­μα­στε τήν ὕ­­παρξη τῆς πολυπλο- κότητάς τους (σέ ἀ­ντίθεση μέ τά ἄλ­λα ἔμ­­βια ὄν­τα).
Ἡ φυσική ἀβεβαιότητα πού διέπει τό­σο τή δημιουργία τοῦ κτι­στοῦ κόσμου ὅσο καί τή λειτουργία τοῦ ἀν­θρώπινου ὀργανισμοῦ ἀποτελεῖ τό κα­τάλ­­ληλο φυσικό ὑ­πόβαθρο στό ὁ­ποῖο δέν μποροῦν νά ὑπάρξουν προ­κα­θορι­σμέ­­να γεγονότα, μέ ἀποτέλεσμα νά παρέχεται ἡ δυνατότητα ἀξιοποίησης τῆς ἀνθρώπινης ἐ­λεύ­θερης βού­λη­σης. Ταυ­­τόχρονα, ὅμως, αὐτή ἡ ἐγγενής στόν κτιστό κό­σμο φυσική ἀ­βεβαι­ότη­τα συνεπάγεται καί ἀβεβαιότητα στή συ­μπε­ριφορά τοῦ κορωνοϊοῦ καί στήν ἀ­ντι­με­τώ­πισή του (π.χ. στή διάρκεια τῆς ἀνο­σίας τῶν ἐμ­βολίων). Ἐάν τά δυναμι­κά φαινόμενα ἦταν προκαθορισμένα ἤ προκαθοριζόμενα, τότε, πράγματι, θά μπορού­σαμε νά εἴχαμε ἀποφύγει τούς κορωνοϊούς, τίς μεταλλάξεις τους καί τίς συνέπειές τους. Ἀλ­λά σέ αὐ­τή τήν πε­ρίπτωση οἱ ἐπιπτώσεις θά ἦ­ταν ἄμεσες ἐπάνω μας: θά ἤ­μασταν «ρομποτάκια» τῶν ὁ­ποίων ἡ αἰτιο­κρατική (καί ἄ­ρα προ­καθορισμένη) λει­τουρ­γία δέν θά παρεῖχε δυνατότητα ἀξιοποίησης τῆς ἐ­λεύθερης βούλησης πού μᾶς δόθηκε ἀπό τόν Θεό.

Παντελής Καραφίλογλου
Καθηγητής Κβαντικῆς Χημείας ΑΠΘ
(ἀφυπηρετήσας)

--------------------
1Χαοτικό φαινόμενο εἶναι ἐκεῖνο πού εἶναι ἰδιαίτερα εὐαίσθητο στίς ἀρ­χικές συνθῆκες.
2Ντετερμινιστικό φαινόμενο εἶναι ἐ­κεῖνο πού μπορεῖ νά προσδιοριστεῖ πλήρως καί μέ ἀκρίβεια.
3Ἀνοιχτό φυσικό σύστημα εἶναι ἐ­κεῖνο πού ἐναλλάσσει ἐνέργεια καί ὕλη μέ ἄλλα συστήμα­τα.
4Αἰτιοκρατία: Σαφής καί ὀρθολογική σχέση μεταξύ τῆς αἰτίας καί τοῦ αἰτιατοῦ (δηλαδή τοῦ ἀποτελέσματος).
5(https://www.youtube.com/watch?v= LVgBjRFSMYs)