Τό 1821 ἦταν ἕνας πανεθνικός ξεσηκωμός, στόν ὁποῖο ἔδωσαν τό «πα­ρών» ὅλοι οἱ Ἕλληνες, προσφέροντας ὅ,τι καθένας μποροῦσε. Δέν ἦταν δυνατόν νά ἀπουσιάζουν οἱ Ἕλ­ληνες τῆς Μικρᾶς Ἀ­σίας, τῆς Ἰωνίας, τοῦ Πόντου καί τῆς Καππαδοκίας. Οἱ «Ἀπόστολοι» τῆς Φιλι­κῆς Ἑταιρείας εἶχαν προετοι­μάσει ἐγ­καί­ρως πολλές πόλεις τῆς Μι­κρᾶς Ἀ­σίας, φροντίζοντας νά μυήσουν ἀρκετά μεγά­λο ἀριθμό Ρωμιῶν στό ἱε­ρό μυστικό.
  Δέν πρέπει νά μᾶς διαφεύγει ὅτι οἱ ἑλληνικοί πληθυσμοί τῆς Μικρᾶς Ἀσί­ας ἦταν πάντοτε οἱονεί ὅμηροι τοῦ ὀ­θω­μα­νικοῦ κράτους καί πλήρωναν μέ τή ζωή τους κάθε κρίση καί σύγκρουση τῶν Ἑλ­λήνων μέ τούς Τούρ­κους.
  Ἀπό τήν πρώτη στι­γ­­μή τῆς Ἐπανάστασης με­γάλη συμφορά ἔ­πλη­ξε -ἐ­κτός ἀπό τίς Κυδωνίες καί τά Μοσχονήσια- τούς Ἕλληνες τῆς Σμύρνης. Ὑ­πέμειναν τήν ἐκδικητική μανία τῶν Τούρκων κατά τῆς Ἐπανάστασης τοῦ ’21, καθώς στίφη ἀτάκτων -«ζεϊ­μπέκοι», «τα­γκα­λάκη­δες»- ὁρμοῦσαν ἐ­πά­νω στόν ἄ­μαχο πληθυσμό καί ἄρχιζαν ἄγριες σφαγές, διώξεις, βιασμούς, λεηλασίες, ἐξανδραποδισμούς.
  Στή Νέα Ἔφεσο (Κουσάντασι) σημειώθηκαν πολλές ἀγριότητες. Πολλοί ἀπό τούς κατοίκους της πέρασαν στήν ἀπέναντι Σάμο καί κατατάχτηκαν στόν στρα­τό τοῦ Λυκούργου Λογοθέτη. Ἡ ἀπο­τυχία τους νά καταλάβουν τή Σά­μο ὤθη­σε τούς Τούρκους νά στραφοῦν κατά τῶν ἀμάχων τῆς Νέας Ἐφέσου καί τῶν γύρω ἑλληνικῶν χωριῶν (Δώματα κ.ἄ.). Ἀκόμη καί στή μακρινή Καππαδοκία εἴχαμε σφαγές Ἑλλήνων, ὅταν ξέσπασε ἡ Ἐ­πα­νάστα­ση.
  Ἄλλά οὔτε καί ὁ ἀπομονωμένος Πό­ντος ἔμεινε ἔξω ἀπό τά ἐπαναστατικά γεγονότα. Εἶναι γνωστό ἐξάλλου ὅτι ὁ ἀρχηγός τῆς Φιλικῆς Ἀλέξανδρος καί ὁ ἀδελφός του Δημήτριος Ὑψηλάντης ἦ­ταν ποντιακῆς καταγωγῆς, ἀπό τά Ὕ­ψη­λα τῆς Τραπεζούντας. Μεταξύ τῶν σημαινόντων Φιλικῶν ἦταν ὁ πόντιος Ἠ­λίας Κανδήλης ἤ Κανδήλογλου. Λέγεται ὅτι ὁ μητροπολίτης Χαλδίας Σίλβεστρος ἔκανε μυστική σύναξη καί κήρυξε στούς Ποντίους τόν ἐθνικό λόγο. Ἀ­σφα­λῶς καί οἱ Πόντιοι θά πλήρωναν τότε βαρύ φόρο αἵματος, ἄν ὁ «ντερέμπεης» τῆς Τραπεζούντας, ὁ Ὀ­σμάν πασᾶς, δέν συγκρατοῦσε τόν μαινόμενο ὄχλο, πού φρύαξε κυριολε­κτι­κά, ὅταν ἔμαθε γιά τήν Ἐπα­νά­σταση. Ὁ ἐν λόγῳ Ὀσμάν πασᾶς ἀ­ντέδρασε στήν ἀπόφαση τῶν τούρκων ἀ­γάδων τῆς πε­ριοχῆς Τραπεζούντας γιά γενική σφα­γή τῶν Ἑλλήνων, διότι -φημολογοῦνταν- ἦταν κρυπτοχριστιανός ἤ ἀ­πόγονος ἐξισλαμισμένων Ρωμιῶν.
  Οἱ ἀπηνέστατοι διωγμοί συντέλεσαν, ὥστε μεγάλο μέρος τῶν Μικρασιατῶν νά καταφύγει στήν ἐπαναστατη­μένη Ἑλλά­δα καί νά συμμετέχει ἐθελο­ντικά στόν ἐθνικοαπελευθερωτικό Ἀγώνα. Τό πιό δυναμικό στοιχεῖο ἀπό τούς πρόσφυγες αὐ­τούς, άφοῦ εἶχε συμμε­τά­σχει σέ πλῆ­θος μαχῶν, συ­γκρό­τησε ἰδιαίτερο στρατιωτικό σχηματισμό, πού ὀνομάστηκε Ἰώ­νιος Φάλαγξ ἤ Φάλαγξ τῆς Ἰωνίας. Ἐ­πι­κεφα­λῆς τοῦ σώματος αὐ­τοῦ τέθηκε ὁ σμυρνιός Γιαννακός Καρόγλου, πού πολέμησε κα­τά τοῦ Ἰμπραήμ στήν Πελοπόννησο, στή μάχη τῆς Ἀράχοβας μέ τόν Καραϊσκάκη καί ἀλλοῦ.
  Οἱ περισσότεροι μικρασιάτες ἀγωνιστές κατάγονταν ἀπό τίς Κυδωνίες, τή Σμύρνη καί τή δυτική Μικρά Ἀσία, ἀλλά καί ἀπό τήν Καππαδοκία καί τόν Πόντο. Ἀπέκρυπταν τά πραγματικά τους ὀνό­ματα, γιά νά ἀποφύγουν τά ἀντίποινα κατά τῶν συγγενῶν τους στή Μικρά Ἀσία καί δήλωναν ὡς ἐπώνυμο τόν τόπο καταγωγῆς τους. Συναντοῦμε ἔτσι ἐπίθε­τα πατριδωνυμικά, ὅπως π.χ. Σμυρνιός, Σμυρ­νιώτης ἤ Σμυρναῖος, Ἀι­βαλιώτης ἤ Κυδωνιάτης, Μοσχονησιώτης, Βουρλιώτης, Καισαρέας, Τραπεζούντιος κ.ἄ.
  Ἐνθουσιώδεις καί τολμηροί ἔφθασαν ἀπό τούς πρώτους στήν κυρίως Ἑλλάδα, κατατάχθηκαν στίς ὁμάδες ὁ­πλαρχηγῶν καί συγκρότησαν αὐτοτελεῖς στρατιωτικούς σχηματισμούς, ὅ­­πως ἦταν τό σῶμα 300 Ἀιβαλιωτῶν πού ἀγωνίστηκε κατά τοῦ Δράμαλη. Εἶναι γνωστός ὁ ἀγωνιστής Εὐστράτιος Παππᾶς, πού ἀνῆλθε στόν βαθμό τοῦ ὑποστρατήγου καί οἱ πέντε ἡρωικοί ἀ­δελφοί Πίσσα. Στά Ἀπομνημονεύματα τοῦ Στρατῆ Πίσσα ἀναφέρεται ὅτι οἱ «πεσόντες στίς διάφορες μάχες Ἀιβαλιῶτες ὑπολογίζονται σέ πέ­ντε χιλιάδες». Ἀιβαλιῶτες ἦταν καί οἱ γνω­στοί ὁπλαρχηγοί Χατζῆ-Ἀπο­στόλης, Κων­­σταν­τῖνος Ἀιβαλιώτης, Δημ. Καπανδάρος. Ὁ διαπρεπέστερος μικρα­σιά­της ἀγωνιστής Κυδω­νιάτης ὑπῆρξε ὁ Δη­μή­τριος Μοσχονησιώτης, πού πρῶτος ἐκ­πόρθησε τό κάστρο τοῦ Παλα­μηδίου στίς 30 Νοεμβρίου τοῦ 1822.
Μετά τίς Κυδωνίες ἀκολουθεῖ ἡ προσφορά τῆς Σμύρνης. Σέ ἀρκετές ἑκατο­ντάδες, ἴσως καί χιλιάδες, πρέπει νά ἀνέρχονται οἱ Σμυρναῖοι ἀγωνιστές. Ἀπό ἐκεῖ καταγόταν καί ὁ γιατρός Νι­κό­λαος Χορτάκης, ὁ ὁποῖος στό χω­ριό Χρυσό τῶν Δελφῶν ἵδρυσε νοσοκομεῖο μέ σκο­πό τή φροντίδα τῶν τραυ­ματισμένων καί ταλαιπωρημένων πολεμιστῶν τοῦ Ἀγώ­να. Νά ὑπενθυμίσουμε ὅτι καί αὐτό τό χρυσοκέντητο ὕφασμα, πού χρησιμο­ποιήθηκε ὡς λάβαρο τῆς Ἐπανάστα­­σης στήν Ἁγία Λαύρα καί ἀ­πεικονίζει τήν  Κοίμηση τῆς Θεοτόκου, κεντήθηκε στή Σμύρ­νη.
  Ἐνδιαφέρον, ἐπίσης, παρουσιάζει ἡ περίπτωση τοῦ Χατζησάββα Καισαρέα ἀπό τήν Καππαδοκία. Ἐγκατέλειψε τό τάγμα τῶν γενιτσάρων, ὅπου τόν εἶχε κατατάξει τό παιδομάζωμα, καί κατέφυγε στήν Ἑλλάδα, γιά νά ἐνταχθεῖ στό σῶμα τοῦ Πλαπούτα καί νά ἀνδραγαθήσει.
  Οἱ Πόντιοι τῆς Τραπεζούντας ἀντιπροσωπεύονται ἀπό ἕνα σημαντικό ἀ­ριθμό ἀγωνιστῶν. Στό βιβλίο τοῦ Τά­κη Σαλκιτζόγλου «Ἡ Μικρά Ἀσία στήν Ἐ­πα­νάσταση τοῦ 1821» παρατίθεται κα­τά­λο­γος μικρασιατῶν ἀγωνιστῶν πού κατα­λαμ­βάνει 74 σελίδες! Ἀκόμη καί ἀπό τήν Ἄγκυρα μνημονεύονται ὁ Χα­τζή -Συμε­ών Ἰακώβου καί ὁ Δημήτρι­ος Τσερ­­κέ­σι­ος, πού πολέμησε μέ τόν Ἀ­λέξανδρο Ὑψηλάντη στή Μολδοβλαχία.
  Στήν Καππαδοκία ὑπάρχουν πληροφορίες ὅτι Φιλικός ἦταν ὁ μητροπολίτης Καισαρείας Παΐσιος, καθώς καί ὁ προπάππος του Σεραφείμ Ρίζου, ἀπό τή Σινασό, τόν ὁποῖο ἀπαγχόνισαν οἱ Τοῦρκοι στήν Προύσα, γιατί ἦταν μέ­λος τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.
  Ἐπίσης, δέν εἶναι εὐρέως γνωστό ὅτι τήν ἑπομένη τῆς Ἐπανάστασης δεκαεπτά γυναῖκες ἔπεσαν στόν ποταμό Σάρ­ρο, στήν Καισάρεια τῆς Καππαδοκίας, γιά νά μήν τίς αἰχμαλωτίσουν οἱ Τοῦρκοι, ὁριοθετώντας ἔτσι ἀνεξίτηλα μέ τή ζωή τους τά ὅρια τῆς Ρωμανίας, ὅπως ἀπάντησε τό 1827 ὁ Καποδίστρι­ας πρός τόν ἐκπρόσωπο τοῦ ἀγγλικοῦ ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν, Wilmot Horton: «Ἀπό τό 1821 τά ὅρια καθορίζονται ἀπό τό αἷμα πού χύθηκε στά σφαγεῖα τῶν Κυδωνιῶν, τῆς Κύπρου, τῆς Χίου, τῆς Κρήτης, τῶν Ψαρῶν καί τοῦ Μεσολογγίου, καθώς καί τούς πολλούς κατά γῆν καί θάλασσαν ἀγῶνες μέ τούς ὁποίους δοξάστηκε τό γενναῖον αὐτό ἔθνος». Καί τούς ὅπου γῆς Ἕλ­ληνες ὁ μετέπειτα Κυβερνήτης τούς προσδιόριζε ὡς ἑξῆς: «Τό Ἑλληνικό ἔθνος τό ἀποτελοῦν ὅλοι οἱ ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι ἀπό τήν ἅλωση τῆς Κων­σταντινουπόλεως δέν ἔπαυσαν νά πρε­σβεύ­ουν τήν ὀρθόδοξη θρησκεία, νά ὁμιλοῦν τή γλώσσα τῶν πατέρων τους καί νά παραμένουν ὑπό τήν πνευματική καί κοσμική δικαιοδοσία τῆς ἐκκλησίας τους, ὁποιανδήποτε περιοχή τῆς Τουρκίας καί ἄν κατοικοῦν».

Εὐδοξία Αὐγουστίνου

"Ἀπολύτρωσις", Μάρτ. 2022