«Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστι»

Νέα κατάσταση ζωῆς

   «Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστι». Αὐτήν τήν ἀπάντηση ἔδωσε ὁ Χριστός στό ἐρώτημα τῶν φαρισαίων «πότε ἔρχεται ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ;». «Ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ» εἶναι ἡ κατάσταση τῶν ἐν Χριστῶ λυτρωμένων, οἱ ὁποῖοι μέ εὐγνωμοσύνη καί χαρά γιά τήν ἀλήθεια πού ζοῦν, ἑκούσια, πρόθυμα καί εὐχάριστα ὑποτάσσονται στό θέλημα τοῦ Θεοῦ, γίνονται πολίτες καί μέτοχοι τῆς οὐρανίου βασιλείας του. Διευκρινίζεται δέ ὁλοκάθαρα στήν Κ. Διαθήκη ὅτι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἀρχίζει στήν γῆ, ὅπου κατέβηκε ὁ Θεός γιά νά λυτρώσει τόν ἄνθρωπο, ἀλλά ὁλοκληρώνεται στόν οὐρανό, ὅπου ἡ ἀγάπη καί ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ ἀνεβάζει τόν ἄνθρωπο. Ὀνομάζεται ἀκόμη στήν Κ. Διαθήκη ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, «βασιλεία τῶν οὐρανῶν» ἤ «βασιλεία τοῦ Χριστοῦ».

«Μέσα σας»

   Ἡ ἀπάντηση τοῦ Κυρίου δέν παρουσιάζει κανένα ἑρμηνευτικό πρόβλημα, διότι εἶναι ἁπλή καί κατανοητή. Ἐντούτοις, ἀρχαῖοι καί νεώτεροι ἑρμηνευτές διχάζονται σέ δύο ἑρμηνεῖες, οἱ ὁποῖες καθορίζονται ἀπό τήν σημασία τοῦ ἐμπροθέτου προσδιορισμοῦ «ἐντός ὑμῶν ἐστιν».

   Ἕνα πλῆθος πατέρων καί ἀρχαίων ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων (Μ. Βασίλειος, Δίδυμος Ἀλεξ., Γρηγόριος Νύσσης, Μᾶρκος ἐρημίτης, Κύριλλος Ἀλεξ., Ἁγ. Νεῖλος, Ἰωάννης Κλίμακος, Ἀναστάσιος Β΄ Ἀντιοχείας, Μάξιμος ὁμολογητής, Ἰωάννης Δαμασκηνός, πατριάρχης Φώτιος, Ἀρέθας Καισαρείας κ.ἄ.), πού χρησιμοποιοῦν τό χωρίο, ἀποδίδουν τόν ἐμπρόθετο προσδιορισμό μέ τό «μέσα σας», «στήν ψυχή σας». Ἐνδεικτικά ἀναφέρω τήν ἑρμηνεία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης· «Βασιλείαν δέ τήν ἄνωθεν ταῖς ψυχαῖς διά τοῦ Πνεύματος ἐγγινομένην εὐφροσύνην ἐκάλεσεν, ἥτις ἐστίν ἀρραβών τῆς αἰωνίου χαρᾶς, ἧς ἀπολαύουσι τότε αἱ τῶν ἁγίων ψυχαί».

   Κατά τούς συγγραφεῖς τῆς ὁμάδας αὐτῆς, τό χωρίο μας (Λκ 17,20-21) ἔχει περίπου τήν σημασία πού ἔχουν καί τά ἀντίστοιχα χωρία τῶν ἐπιστολῶν τοῦ ἀπ. Παύλου, ὅπου ὁ πιστός ἀποτελεῖ τόν ζωντανό ναό τοῦ Θεοῦ, τό κατοικητήριο τῆς ἁγίας Τριάδος (βλ. Α΄ Κο 3,16· 6,19· Β΄ Κο 6,16· Ἐφ 2,21 καί μάλιστα τό Ἐφ 3,17, ὅπου ὁ ἀπόστολος διδάσκει ὅτι διά τῆς πίστεως ὁ Χριστός κατοικεῖ μέσα στίς καρδιές τῶν πιστῶν).

Ἠθική διδασκαλία

   Ἡ ἑρμηνεία αὐτή δίνει στούς διδασκάλους τῆς Ἐκκλησίας μας ἄφθονο ὑλικό γιά ἠθική διδασκαλία. Ἀλλά αὐτό ἀκριβῶς εἶναι ἕνα σημεῖο πού πρέπει ἰδιαίτερα νά προσεχθεῖ. Οἱ πατέρες καί διδάσκαλοι, πού δίνουν στό χωρίο τήν παραπάνω ἑρμηνεία, δέν τό ἐξετάζουν στήν συνάφειά του καί μάλιστα δέν ἔχουν κἄν τήν πρόθεση νά ἑρμηνεύσουν τό χωρίο. Ἁπλῶς, σέ ἔργα τους μή ἑρμηνευτικά, σέ λόγους ἤ ἐπιστολές τους, ὅπου ἀναπτύσσουν πνευματικά ἤ ἠθικά θέματα, καί συγκεκριμένα ὅταν μιλοῦν γιά θέματα ἐσωτερικῆς πνευματικῆς ζωῆς, ἀναφέρουν καί τήν διαβεβαίωση τοῦ Κυρίου· «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστι», γιά νά στηρίξουν τήν διδασκαλία τους ὅτι μέσα στήν καρδιά καί τήν ὕπαρξη τοῦ πιστοῦ κατοικεῖ ὁ Χριστός, τό ἅγιο Πνεῦμα, ἡ ἁγία Τριάδα γενικά.

   Ὁπωσδήποτε, στόν χῶρο τῆς Ἐκκλησίας καί στήν ἐποχή πού ἡ Ἐκκλησία ἀποτελεῖ μία ἱστορική πραγματικότητα, ἡ παραπάνω ἑρμηνεία εἶναι ἀπόλυτα σωστή καί μάλιστα εἶναι ἡ μόνη σωστή.

«Ἀνάμεσά σας»

   Ὅταν ὅμως δοῦμε τό χωρίο στήν ὅλη συνάφειά του, κατανοοῦμε τό ἐμπρόθετο «ἐντός ὑμῶν ἐστι» μέ τήν σημασία «ἐν μέσῳ ὑμῶν», «ἀνάμεσά σας». Πράγματι ἔτσι ἑρμηνεύουν τό χωρίο ἀρχαῖοι καί νεώτεροι ἑρμηνευτές (πρβλ. Knabenbauer), οἱ ὁποῖοι δέν τό ἀποκόπτουν ἀπό τήν συνάφειά του, ἀλλά ὑπομνηματίζουν καί ἑρμηνεύουν ὅλη τήν περικοπή ἤ καί ὅλο τό κατά Λουκᾶν εὐαγγέλιο. Παραθέτω μόνο τήν ἄποψη τοῦ Ζιγαβηνοῦ ἀπό τούς ἑρμηνευτές αὐτῆς τῆς ὁμάδας. «Βασιλείαν τοῦ Θεοῦ ἑαυτόν (= τόν Χριστόν) λέγει, ὡς βασιλέα καί Θεόν. Ἐντός δέ αὐτῶν ἦν ὡς ἐν μέσῳ αὐτῶν ἀναστρεφόμενος». Ἀναφέρει μάλιστα ὁ Ζιγαβηνός σάν παράλληλο χωρίο τά λόγια τοῦ Προδρόμου· «Μέσος δέ ὑμῶν ἕστηκεν, ὅν ὑμεῖς οὐκ οἴδατε» (Ἰω 1,26).

Πρός τούς φαρισαίους

   Ἡ ἑρμηνεία αὐτή, ἐκτός τοῦ ὅτι συμφωνεῖ μέ τήν ὅλη συνάφεια, ἐνισχύεται καί ἀπό τό γεγονός ὅτι ὁ Ἰησοῦς ἀπευθύνει τά λόγια αὐτά πρός τούς φαρισαίους. Ὁπωσδήποτε, δέν ὑπῆρχε περίπτωση νά τοποθετήσει ὁ Κύριος τήν βασιλεία του στήν καρδιά τῶν φαρισαίων. Βέβαια οἱ ἑρμηνευτές πού ἀποδίδουν τό «ἐν μέσῳ ὑμῶν» ὡς «μέσα σας» ἀντικρούουν τήν παραπάνω ἀντίρρηση μέ διάφορα ἐπιχειρήματα. Ἀναφέρω μερικά:

α) Ὁ Κύριος μέ τό «ἐν μέσῳ ὑμῶν» δέν ἐννοεῖ ὅλους τούς φαρισαίους, ἀλλά ἕνα μέρος ἐκλεκτῶν.

β) Ἐννοεῖ τούς φαρισαίους γενικά, οἱ ὁποῖοι εἶχαν ὄντως στήν καρδιά τους τήν πίστη τοῦ ἑνός Θεοῦ.

γ) Ἐννοεῖ ὅλους τούς φαρισαίους, διότι πολύ σύντομα θά ἦταν καί μέσα σ' αὐτούς ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, μετά τήν ἀποστολή τοῦ ἁγίου Πνεύματος κτλ.

   Ὅλα αὐτά ὅμως εἶναι ἀσθενικά καί βεβιασμένα καί ἁπλῶς ἐνισχύουν τήν ἄποψη ὅτι τά λόγια τοῦ Κυρίου σημαίνουν· «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βρίσκεται ἀνάμεσά σας». Ἐντούτοις, ἡ ἀπόδοση τῆς προθέσεως «ἐντός» μέ τό νεοελληνικό «ἀνάμεσα» δέν μαρτυρεῖται σέ κανένα ἄλλο χωρίο τῆς Κ. Διαθήκης, οὔτε καί τῆς Παλαιᾶς. Μερικά παραδείγματα ἀπό τούς θύραθεν, πού θά μποροῦσαν νά χρησιμοποιηθοῦν ὡς παράλληλα, εἶναι πενιχρά καί ἀμφισβητούμενα.

Ἡ σωστή ἑρμηνεία

   Ἀπό ὅσα ἀναφέρθηκαν μέχρι ἐδῶ, φαίνεται ὅτι ὑπάρχουν δύο ἑρμηνεῖες τοῦ χωρίου μας. Νομίζω ὅμως ὅτι ὁ φαινομενικός αὐτός διχασμός στήν πραγματικότητα εἶναι ἀνύπαρκτος. Τό χωρίο μας ἔχει μία μόνο ἑρμηνεία, ἡ ὁποία παρουσιάζει μία προοδευτική ἐξέλιξη, ἀποτέλεσμα τῆς σχέσεως τοῦ Θεοῦ μέ τούς ἀνθρώπους. Τήν κατανοοῦμε ἀπόλυτα, ὅταν τήν συνδυάσουμε μέ τό σχέδιο τῆς θείας οἰκονομίας. Ὁ Θεός προαιώνια ἀποφάσισε τήν σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου, τήν ἵδρυση τῆς αἰωνίου βασιλείας του. Ἡ πραγματοποίηση τῆς οὐρανίου βασιλείας τοῦ Θεοῦ προετοιμάζεται στήν παλαιά διαθήκη μέ μία ἐπίγεια βασιλεία, τήν θεοκρατία τοῦ Ἰσραήλ καί τήν γνωστή διαθήκη, πού καθόριζε τίς σχέσεις λαοῦ καί Θεοῦ. Ὁ μωσαϊκός νόμος καί τό τελετουργικό τῆς λατρείας στήν περίοδο αὐτή λειτουργοῦν σάν τό φρούριο πού διαχωρίζει τόν λαό τοῦ Θεοῦ ἀπό τά ἔθνη καί τόν κρατᾶ ὡς τό ἐκλεκτό κατάλοιπο, τό ὁποῖο κατέχοντας τήν ὑπόσχεση τοῦ Θεοῦ περιμένει μέ λαχτάρα τήν ἐκπλήρωσή της.

   Ἡ ἐκπλήρωση πραγματοποιεῖται στήν ἐποχή τῆς καινῆς διαθήκης, ὁπότε μπαίνουμε στήν δεύτερη φάση τοῦ σχεδίου τῆς θείας οἰκονομίας, τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Λόγου. Ὁ Θεός γίνεται ἄνθρωπος καί ἡ βασιλεία του ἔρχεται στήν γῆ, ὄχι σάν μία ἐγκόσμια καί ἐπίγεια βασιλεία, ἀλλά σάν πνευματική. Τόν πνευματικό χαρακτήρα τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ τόν ἐγγυᾶται τό πρόσωπο τοῦ θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ βασιλεύς ἀλλά καί τό πρῶτο μέλος τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν. Ἡ ἐνανθρώπησή του ἔδωσε τίς προϋποθέσεις γιά τήν ἀνόρθωση καί θεοποίηση τοῦ ἀνθρώπου. Τώρα ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι κοντά στούς ἀνθρώπους, κινεῖται ἀνάμεσά τους. Μέ τήν ἐπιφοίτηση τοῦ ἁγίου Πνεύματος καί τήν ἵδρυση τῆς Ἐκκλησίας ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ «ἔρχεται ἐν δυνάμει», ἀποτελεῖ μία ἱστορική πραγματικότητα. Μέλη της τώρα δέν εἶναι μόνον ὁ βασιλεύς Χριστός, ἀλλά καί ἕνα πλῆθος ἀνθρώπων μέ πρώτη καί ἐκλεκτή τήν Παναγία μητέρα τοῦ Κυρίου καί τούς μαθητές του. Οἱ ὑπήκοοι τῆς βασιλείας τοῦ Χριστοῦ ὅλο καί αὐξάνουν, καί ἑνωμένοι μέ τόν βασιλέα Χριστό συνδέονται καί μεταξύ τους, ἀποτελώντας ἔτσι τό σῶμα Του. Ὁ Χριστός ἐνοικεῖ στό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας, στό σύνολο τῶν πιστῶν, ἀλλά καί στήν καρδιά τοῦ κάθε πιστοῦ, διότι ὁ Κύριος ἔκανε βασιλεῖς τούς ὑπηκόους του «καί ἔζησαν καί ἐβασίλευσαν μετά τοῦ Χριστοῦ χίλια ἔτη» (Ἀπ 20,4). Ἡ στρατευομένη Ἐκκλησία συνεχίζει τήν ζωή της καί μετά τόν θάνατο τῶν πιστῶν ὡς θριαμβεύουσα Ἐκκλησία στόν οὐρανό.

* * *

   Μετά ἀπό τήν ἱστορική αὐτή παρουσίαση τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ἐπανέρχομαι στό χωρίο μας, γιά νά καταλήξω ὅτι τά λόγια τοῦ Κυρίου «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστι» δέν ἀναφέρονται μόνο στήν χρονική στιγμή κατά τήν ὁποία λέγονται. Ὁ λόγος τοῦ Χριστοῦ ὡς αἰώνιος ἀπευθύνεται καί στούς παρόντες ἀκροατές, ἀλλά καί στήν αἰώνια Ἐκκλησία τους, σέ ὅλους ἐκείνους πού στό διάβα τῶν αἰώνων θά πολιτογραφηθοῦν διά τῆς πίστεως στήν βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Καί σημαίνει ὅτι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βρίσκεται ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους τοῦ κόσμου καί μέσα στίς καρδιές τῶν πιστῶν.

Στέργιος Σάκκος, Ἀπολύτρωσις 41 (1986) 74-76