Ἀπό τή Μεγάλη Ἰδέα στή μεγάλη καταστροφή

Ὁ Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος καί ἡ ἀρχή τοῦ Διχασμοῦ

1913-1914
  Στή ρίζα τῶν γεγονότων, πού τελικά ὁδήγησαν στή Μικρασιατική Καταστροφή, βρίσκεται ἀναμφισβήτητα ὁ «Ἐθνικός Διχασμός». Ξεκίνησε ἀπό τή διαφωνία τοῦ βασιλιᾶ Κωνσταντίνου μέ τόν πρωθυπουργό Ἐλευθέριο Βενιζέλο γιά τή σκοπιμότητα ἤ μή τῆς συμμετοχῆς τῆς Ἑλλάδας στόν Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο καί ἐξελίχθηκε τά ἑπόμενα χρόνια σέ μιά χαμηλῆς ἔντασης ἐμφύλια σύγκρουση, μέ ὀλέθριες συνέπειες τόσο γιά τά ἐθνικά συμφέροντα, ὅσο καί γιά τήν ἑλληνική κοινωνία, πού πολώθηκε σέ ὅλα τά ἐπίπεδα γιά δεκαετίες.
  Τόν Μάρτιο τοῦ 1913 εἶχε δολοφονηθεῖ ὁ βασιλιάς Γεώργιος Α΄ στή Θεσσαλονίκη ἀπό τόν Ἀλέξανδρο Σχινά. Τά αἴτια τῆς δολοφονίας δέν διευκρινίστηκαν ποτέ, μιᾶς καί ὁ Σχινάς αὐτοκτόνησε πρίν ἀκόμη γίνει ἡ ἀνάκρισή του, ὡστόσο οἱ μετέπειτα ἐξελίξεις ὁδήγησαν σέ πολλές εἰκασίες. Τόν Γεώργιο διαδέχθηκε ὁ πρωτότοκος γιός του, Κωνσταντῖνος, ὁ ἀρχιστράτηγος τῶν νικηφόρων Βαλκανικῶν Πολέμων. Σημαντική λεπτομέρεια ὅτι ἡ σύζυγός του, Σοφία, ἦταν ἀδερφή τοῦ αὐτοκράτορα τῆς Γερμανίας, Γουλιέλμου Β΄, γεγονός πού ἐνδεχομένως ἐπηρέαζε τή σταθερά φιλοαγγλική πολιτική τοῦ διδύμου Γεωργίου Α΄ Βενιζέλου.
  Ὅλα αὐτά δέν ἔγιναν ἀντιληπτά μέσα στήν ἀτμόσφαιρα εὐφροσύνης πού προκάλεσε ὁ διπλασιασμός τῆς Ἑλλάδας μέ τούς Βαλκανικούς Πολέμους. Ἀρχικά μάλιστα, οἱ σχέσεις Βενιζέλου Κωνσταντίνου ἦταν ἁρμονικές. Τά σύννεφα ὅμως ἄρχισαν νά πυκνώνουν ἀπό τή μή ὁμαλοποίηση τῶν σχέσεων μέ τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, πού ἀρνιόταν νά ἀναγνωρίσει τήν κυριαρχία τῆς Ἑλλάδας στά νησιά τοῦ ἀνατολικοῦ Αἰγαίου. Ἐπίσης, μέ τό πρόσχημα τῶν μουσουλμάνων προσφύγων ἀπό τά Βαλκάνια, ἡ κυβέρνηση τῶν Νεότουρκων ξεκίνησε στίς ἀρχές τοῦ 1914 διώξεις τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Συγχρόνως, ἡ Βουλγαρία δέν σταμάτησε νά ἀπειλεῖ τή Μακεδονία.
  Ἡ καταιγίδα δέν ἀργεῖ νά ξεσπάσει μέ τήν ἔναρξη τοῦ Α' Παγκοσμίου Πολέμου στίς 28 Ἰουλίου τοῦ 1914 καί τήν εἴσοδο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας στό πλευρό τῶν Κεντρικῶν Δυνάμεων (Γερμανίας Αὐστροουγγαρίας) τόν Ὀκτώβριο τοῦ ἴδιου χρόνου. Οἱ διώξεις τῶν Ἑλλήνων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἐντείνονται καί ὑπολογίζεται ὅτι περισσότεροι ἀπό 200.000 ἀναγκάστηκαν νά καταφύγουν στήν Ἑλλάδα, ἐνῶ πολλοί χάθηκαν στά ἀμελέ ταμπουρού ἤ ἐκτελέστηκαν λόγῳ «λιποταξίας». Συγχρόνως, τό ἴδιο διάστημα ξεκίνησε ἡ γενοκτονία τῶν Ἀρμενίων, πού εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα 1.500.000 νεκρούς. Θά ἀκολουθήσει ἡ ἐξόντωση μεγάλου μέρους τῶν Ἑλλήνων, κατά κύριο λόγο τοῦ Δυτικοῦ Πόντου.
  Ὁ Βενιζέλος προσέφερε ἀρχικά τή συμμαχία τῆς Ἑλλάδας στήν ἀντίθετη πλευρά τῆς σύγκρουσης, τήν Ἀντάντ (Ἀγγλία, Γαλλία, Ρωσία), ἡ ὁποία ὅμως δέν ἔγινε δεκτή. Στόχος ἦταν ἡ ἐπέκταση τῶν ἑλληνικῶν ἐδαφῶν μέ τήν ἐνσωμάτωση τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας πού ἀπειλοῦνταν μέ ἐξαφάνιση. Ἀντίθετα, ὁ Κωνσταντῖνος καί τό Ἐπιτελεῖο (Μεταξᾶς Δούσμανης) θαύμαζαν τόν γερμανικό μιλιταρισμό καί πίστευαν στή νίκη τῆς Γερμανίας. Ἐπειδή ὅμως, λόγῳ τῆς νησιωτικῆς φύσης τῆς χώρας καί τῆς συμμαχίας τῆς Γερμανίας μέ τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, ἦταν ἀνέφικτη ἡ ἔνταξη στό γερμανικό στρατόπεδο, ἐπέλεξαν τήν οὐδετερότητα ἐλπίζοντας σέ ἐκπλήρωση τῶν γερμανικῶν ὑποσχέσεων γιά διατήρηση τῶν κεκτημένων. Ὑπῆρχε ὅμως καθ᾽ ὅλη τή διάρκεια τοῦ πολέμου στενή ἐπικοινωνία τόσο μέ τή γερμανική κυβέρνηση ὅσο καί μέ τούς ἐκπροσώπους της στήν Ἀθήνα, ἐπίσημους καί ἀνεπίσημους.

1915

  Τόν Ἰανουάριο τοῦ 1915 ἡ Ἀγγλία, ἐξ ὀνόματος τῆς Ἀντάντ, πρότεινε στήν Ἑλλάδα νά μπεῖ στόν πόλεμο, μαζί μέ τή Ρουμανία καί τή Βουλγαρία, γιά νά βοηθήσουν τή Σερβία, πού βρισκόταν σέ δύσκολη θέση στή σύγκρουση μέ τήν Αὐστροουγγαρία. Τό δέλεαρ γιά τή συμμετοχή ἦταν «σοβαρά ἀνταλλάγματα» γιά τήν Ἑλλάδα στή Μικρά Ἀσία. Ὁ Βενιζέλος ὑποστήριξε τήν εἴσοδο στόν πόλεμο μέ τρία ὑπομνήματα πρός τόν Κωνσταντῖνο, φτάνοντας στό σημεῖο νά προτείνει ἀκόμη καί τήν παραχώρηση τῆς Καβάλας στή Βουλγαρία γιά νά συμφωνήσει κι αὐτή, θεωρώντας ὅτι τά ἐδάφη πού θά ἔπαιρνε ἡ Ἑλλάδα στή Μικρά Ἀσία θά ἦταν πολλαπλάσια. Τελικά ὅμως ἡ Ρουμανία ἀρνήθηκε καί ἡ Βουλγαρία προσχώρησε στίς Κεντρικές Δυνάμεις. Ἔτσι ἡ Ἑλλάδα, μπροστά στήν ἀπειλή βουλγαρικῆς ἐπίθεσης, τελικά ἀπέρριψε τήν πρόταση τῆς Ἀντάντ.
  Τόν Φεβρουάριο ἦρθε νέα πρόταση γιά συμμετοχή τῆς Ἑλλάδας στόν πόλεμο μέ ἀφορμή τή σχεδίαση τῶν ἀγγλογαλλικῶν ἐπιχειρήσεων γιά ἐκπόρθηση τῶν Δαρδανελλίων καί κατάληψη τῆς Κωνσταντινούπολης. Ἡ Ἑλλάδα θά ἔδινε τό ἀποβατικό σῶμα, πού δέν εἶχαν διαθέσιμο οἱ Ἀγγλογάλλοι, καί θά εἶχε λόγο στή ρύθμιση τοῦ ζητήματος τῶν Στενῶν, ἐνῶ θά ἔπαιρναν καί τά ὑπεσχημένα ἐδάφη στή Μικρά Ἀσία. Ὁ Κωνσταντῖνος φάνηκε νά συμφωνεῖ μέ τό σχέδιο, καθώς δελεάστηκε ἀπό τήν προοπτική εἰσόδου τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ στήν Κωνσταντινούπολη. Ὡστόσο, ὁ Βενιζέλος συνάντησε τήν ἀντίσταση τοῦ ἀρχηγοῦ τοῦ Ἐπιτελείου, Ἰωάννη Μεταξᾶ, ὁ ὁποῖος, παρά τό ὅτι εἶχε στό παρελθόν ἐκπονήσει ἐπιτελικό σχέδιο γιά τήν ἐκπόρθηση τῶν Δαρδανελλίων, ὑποστήριξε ὅτι ἀφενός ἡ ἐπιτυχία τοῦ σχεδίου ἦταν πολύ ἀμφίβολη κι ἀφετέρου ὑπῆρχε ὁ κίνδυνος γιά ἐπίθεση τῆς Βουλγαρίας. Ὁ Βενιζέλος, ἐλλείψει ἄλλου ἀξιόπιστου στρατιωτικοῦ συμβούλου, παρέπεμψε τό θέμα στόν Κωνσταντῖνο καί ζήτησε τή σύγκληση τοῦ Συμβουλίου τοῦ Στέμματος μέ τή συμμετοχή τῶν πρώην πρωθυπουργῶν. Ὁ Κωνσταντῖνος ὅμως, παρά τή συμφωνία τῶν ὑπόλοιπων μελῶν τοῦ Συμβουλίου, εἶχε πλέον ἀλλάξει γνώμη κι ἀρνήθηκε τή συμμετοχή τῆς Ἑλλάδας στήν ἐπιχείρηση. Ὁ Βενιζέλος τότε, ὅπως εἶχε προαναγγείλει, ὑπέβαλε τήν παραίτηση τῆς κυβέρνησής του.

Παναγιώτης Μητσόπουλος

Φιλόλογος, Θεολόγος

"Ἀπολύτρωσις", Ἀπρ. 2022