«Ποῦ ἔγκειται ἡ διαφορά τῶν δύο ῾Αγιασμῶν, τῆς πρώτης ἁγιάσεως κατά τήν παραμονή καί τῆς δεύτερης κατά τήν ἡμέρα τῶν Φώτων, ἐφ’ ὅσον οἱ ἀκολουθίες εἶναι οἱ ἴδιες, καί σέ τί εἰδικότερο χρησιμοποιεῖται ὁ καθένας;»
   Καί στίς δύο περιπτώσεις τελεῖται ἡ ἴδια ἀκριβῶς ἀκολουθία, μέ μόνη τή διαφορά ὅτι ὁ «πρόλογος» τῆς μεγάλης καθαγιαστικῆς εὐχῆς, δηλαδή ἀπό τό «Τριάς ὑπερούσιε...» μέχρι τό «συνεχόμενος φόβῳ ἐν κατανύξει βοῶ σοι», διαβάζεται μόνο κατά τήν ἡμέρα τῶν Θεοφανίων, ἐνῶ κατά τήν παραμονή ἡ εὐχή ἀρχίζει ἀπό τό «Μέγας εἶ, Κύριε...».
  Ὁ «πρόλογος» αὐτός δέν εἶναι κἄν εὐχή ἀλλά πανηγυρικό ἐγκώμιο τῆς ἑορτῆς, πού βέβαια δέν ἀλλοιώνει καθόλου τήν οὐσία τῆς ἀκολουθίας στήν ὁποία ἀποτελεῖ μεταγενέστερο καί ἐμβόλιμο στοιχεῖο.
 ῾Επομένως καί τῆς παραμονῆς καί τῆς ἑορτῆς ὁ ῾Αγιασμός εἶναι ἀκριβῶς ὁ ἴδιος, «μέγας   ῾Αγιασμός» καί στίς δύο περιπτώσεις. ῾Η νηστεία τῆς 5ης ᾿Ιανουαρίου δέν γίνεται γιά τόν ῾Αγιασμό, πού θά λάβουμε τήν ἑπομένη, ἀλλά γιά τήν ἴδια τή γιορτή τῶν Θεοφανείων. ῾Ιστορικά καί λειτουργικά πρόκειται γιά μία ἀκολουθία πού ἐπινοήθηκε ἤδη ἀπό τόν Ε´ αἰώνα νά τελεῖται καί κατά τήν παραμονή, γιά νά ἐξυπηρετοῦνται οἱ πιστοί. ᾿Αρχικῶς ὁ μέγας ῾Αγιασμός ἐτελεῖτο εἰς ἀνάμνησιν τοῦ βαπτίσματος τοῦ Κυρίου κατά τήν Παννυχίδα (ἀκολουθία ἐν εἴδει μικρῆς ἀγρυπνίας) τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανίων ἀμέσως μετά τήν ἀκολουθία τοῦ ῎Ορθρου. Στό ἁγιασμένο νερό, ἀπό τό ὁποῖο ἔπιναν καί ραντίζονταν οἱ πιστοί, γινόταν ἡ Βάπτιση τῶν κατηχουμένων. Οὐσιαστικά ὁ μέγας ῾Αγιασμός εἶναι εὐλογία τοῦ ὕδατος τοῦ βαπτίσματος, μέ τήν ὁποία μέχρι σήμερα παρουσιάζει τόσα κοινά.
῾Ο πατριάρχης ᾿Αντιοχείας Πέτρος ὁ Γναφεύς (465-475) πρῶτος σκέφθηκε νά διευκολύνει τούς χριστιανούς καί ὅρισε νά τελεῖται ὁ ῾Αγιασμός καί κατά τήν παραμονή «ἐν τῇ ἑσπέρᾳ». Πόσο ἦταν ἀναγκαία καί ἐπιβεβλημένη ἡ εἰσαγωγή αὐτοῦ τοῦ νεωτερισμοῦ φάνηκε ἀπό τήν ταχύτατη ἐπικράτηση αὐτῆς τῆς πράξεως.
Γιά νά χρησιμοποιήσουμε μία σύγχρονη παρομοίωση, συνέβη μέ τόν μέγα ῾Αγιασμό ὅ,τι ἀκριβῶς γίνεται στήν ἐποχή μας μέ τίς δύο θ. Λειτουργίες, πού τελοῦνται στούς μεγάλους ναούς τῶν πόλεων τήν ἴδια μέρα γιά τήν ἐξυπηρέτηση τῶν ἀναγκῶν τῶν πιστῶν.
 ῾Η διάκριση, πού θέλουν νά πιστεύουν μερικοί ὅτι ὑπάρχει ὡς πρός τή δύναμη καί τή χρήση τῶν δύο, ἤ μᾶλλον τοῦ ἑνός ῾Αγιασμοῦ, δέν εἶναι δικαιολογημένη.

Ἰ. Φουντούλης, καθηγητής τῆς Λειτουργικῆς