Ἡ παιδαγωγική τοῦ ἁγίου Νεκταρίου

Ὁ ἅγιος Νεκτάριος -κατά κόσμον Ἀναστάσιος Κεφαλᾶς- καταγόμενος ἀ­πό τή Σηλυβρία τῆς ἀνατολικῆς Θράκης γαλουχήθηκε μέσα στό οἰκογενειακό του περιβάλλον μέ τήν πατροπαράδοτη πίστη καί τήν ἀγάπη στήν πατρίδα. Ἡ ζωή του ἦταν μιά πολυκύμαντη ἱερή πορεία ἑβδομηντατεσσάρων χρόνων, κατάφορτη ἀπό τούς καρπούς τοῦ ἁγί­ου Πνεύματος. Βρέθηκε, ἀ­πό ξενιτεμένο φτωχό παιδί, ἐ­πί­σκο­πος τῆς Ἐκκλησί­ας· ἀ­πό ἐξόριστος, διευθυντής Ἐκ­κλη­σια­στικῆς Σχο­λῆς· ἀ­πό φτωχό γεροντάκι σέ ἕ­να κρεβάτι τῆς τρίτης θέσης τοῦ Ἀρεταίειου νοσοκομεί­ου, ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας μας.
Ἀξίζει νά δοῦμε κάποιες ἀπό τίς παιδαγωγικές ἀρχές του, καθώς ἐπί 41 χρόνια διακόνη­σε ἄριστα ὡς διδάσκαλος καί ὡς ποιμέ­νας.
Ὁ ἐμπνευσμένος παι­δαγωγός ἔ­βλεπε τήν παι­δεία καί τόν πολιτισμό μέ οἰκουμενική καί πανανθρώπινη προο­πτι­κή. Πρῶτα πρῶτα τόνιζε ὅτι ἡ ἀ­γω­γή τῶν νέων ἀρχίζει ἀπό τή βρεφική ἡλικία· τότε «συν­τελεῖται ἡ ἐκτύλιξις ὅλων τῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου. Εἶ­ναι τό σημεῖον τῆς μεταβάσε­ως ἀπό τό “δυνάμει” εἰς τό “ἐνεργείᾳ”». Κύριο πα­ράγοντα τῆς ἀγωγῆς γιά τήν κοινωνικοποίηση καί τή σωστή ἀνατροφή τῶν παιδιῶν θεωροῦσε τούς γονεῖς καί μάλιστα τίς μητέρες.
Ὁ πρωταρχικός σκοπός τῆς ἀγω­γῆς κατά τόν ἅγιο πατέρα ἐπικεντρώνεται στό ἰδεῶδες τῆς κατά Χριστόν τελειώσεως τοῦ άνθρώπου. Ἡ εὐσέβεια, δίδασκε, ἀποτελεῖ τήν πρώτη βάση τοῦ ἐνάρετου βίου. Εἶναι ἀναγκαῖο ἡ παιδεία καί ἡ θρησκεία νά συμβαδίζουν. Δέν ἀρκεῖ γιά τήν ὁλοκλήρωση τοῦ ἀν­θρώπου ἡ διανοητική καλλιέργεια· ἀ­παιτεῖται καί ἡ θρησκευτική γιά τήν ἀ­πο­φυγή τῆς μονομεροῦς ἀνατροφῆς. Κατεξοχήν μέσο παιδαγωγίας θεωροῦ­σε τήν ἁγιαστική χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος· τόν ἑαυτό του ὡς παιδαγωγό τόν ἔβλεπε ἁπλό ὄργανο γιά τή διαμεσολάβηση στό ἔργο τῆς άγωγῆς.
Ἡ ἐποχή τῆς δράσης τοῦ Ἁγίου, καί κυρίως ἡ περίοδος τῆς διεύθυνσης τῆς Ριζαρείου Σχολῆς, συνέπεσε μέ τήν ἐμ­φάνιση τῆς «Μεγάλης Ἰδέας», τό Μα­κε­δονικό Ζήτημα, τήν ἐπικράτηση τοῦ κινήματος τῶν Νεοτούρκων. Γι’ αὐτό μέ νηφαλιότητα δίδασκε καί μεταλαμπάδευε τήν ἀγάπη πρός τήν πατρίδα. Στό χρονικό διάστημα 1894-1908 ἡ Ριζά­ρειος διαδραμάτισε ἐνεργό ρόλο στήν προάσπιση τῆς ἑλληνικότητας τῆς Μακεδονίας. Συνέβαλε σ’ αὐτό ἡ γνωριμία τοῦ Ἁγίου μέ τόν μητροπολίτη Καστορίας Γερμανό Καραβαγγέλη. Ἐ­πιπλέον τό ἔργο, ἡ θυσία καί ὁ θάνατος τοῦ Παύλου Μελᾶ συγκίνησαν βαθύτατα τόν Ἅγιο. Ὁ Σύλλογος τῶν καθηγητῶν τῆς Ριζαρείου παραβρέθηκε στό μνημόσυνο τοῦ ἥρωα, ἐνῶ στόν ναό τῆς Σχο­λῆς τελέστηκε μνημόσυνο «ὑ­πὲρ τῶν ἐν Μακεδονίᾳ πεσόντων».
Ὁ Ἅγιος, πραγματικά πρωτοπόρος σέ καινοτόμες δράσεις, εἰσήγαγε γεω­πο­νικά μαθήματα στίς δραστηριότητες τῆς σχολῆς, ἀξιοποιώντας τόν κῆπο της. Αὐτό τόν καθιστᾶ γιά ἕναν ἀκόμη λόγο καινοτόμο ἐκπαιδευτικό.
Ὁ ἴδιος ὡς δάσκαλος συνέγραφε εἰδικά ἐγχειρίδια, ὅταν τό μάθημα πού δίδασκε δέν εἶχε σύγγραμμα. Ἐντυπωσιαζόμαστε ἀπό τήν ἔφεσή του στή μεταβίβαση τῶν γνώσεων, τόν πόθο του νά κάνει καί ἄλλους κοινωνούς τῆς παιδείας. Δέν αὐτοσχεδίαζε• οὔτε παρουσιαζόταν ἀπροετοίμαστος στίς παραδόσεις του. Προγραμμάτιζε καί σχεδί­αζε τά μαθήματά του. «Ὁ δάσκαλος πρέπει νά ξέρει δέκα πράγματα, γιά νά διδάξει τό ἕνα», ἔλεγε. Ἡ παιδαγωγική αὐτή ἀρ­­χή ἔχει πραγματικό ἀντίκρισμα στόν ἅγιο Νεκτάριο. Τό πλῆθος τῶν γνώσεών του ἀποτυπώνεται στό τεράστιο γιά τήν ἐποχή, τά μέσα, καί τίς ὑ­ποχρεώσεις του, συγγραφικό ἔργο του.
Ἰδιαίτερη σημασία ἔδινε στήν ἐκγύμναση τοῦ σώματος, καθώς θεωροῦσε τή γυμναστική παιδαγωγικό μέσο. Ἡ σύμμετρη σωματική γυμνασία θεωρεῖ­ται ἀπό τόν ἅγιο Νεκτάριο «ὡς ἀναγκαία ἄσκησις καί ἀναπόσπαστος ἀ­κό­­λου­θος καί σύντροφος παντός ἐλευθέρου πολίτου καί τῆς τελείας παιδεύ­σεως ὁ ἀ­ληθής χαρακτήρ». Οἱ τοπο­θε­τήσεις τοῦ Ἁγίου, ἀπό τό 1893, εἶναι πρωτοποριακές καί δείχνουν τό εὖρος καί τήν ἐπικαιρότητα τῶν γνώσεών του. Δικαίως ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησί­ας τῆς Ἑλ­λάδας, μετά ἀπό αἴτημα τῆς Πανελλήνιας Ἕνωσης Καθηγητῶν Φυσικῆς Ἀ­γω­γῆς, τόν ἀνακήρυξε ὡς προστάτη τοῦ κλάδου τους.
Γενικά, ἡ παιδαγωγική τοῦ ἁγίου Πενταπόλεως εἶναι αὐτή τοῦ χριστιανικοῦ ἀνθρωπισμοῦ, καθώς ἡ διδασκαλική του πορεία περιστράφηκε γύρω ἀπό δύο ἄξονες: τήν ἀγάπη στόν παιδαγωγούμενο καί τήν εὐθύνη ἀπέναντι στόν Θεό. Ὁ ἀκαδημαϊκός Γ. Σωτηρίου γράφει πώς ὁ Ἅγιος ὡς θαυμάσιος ψυχολόγος «οὐδέποτε ἐπέβαλε ποινάς, ἤρκει ὅμως ἕνας λόγος του, μία μειλίχι­ος συμβουλή, ὥστε νά προκαλεῖ τή συν­αίσθηση τῆς παρεκτροπῆς καί νά ἐ­πιφέρει τήν ἀλλαγή τῆς ἀρνητικῆς συμπεριφορᾶς». Νά λάβουμε ὑπ᾽ ὄψιν μας ὅτι τό παιδαγωγικό κλίμα τῆς ἐ­πο­χῆς του ἐπέβαλλε «ραβδισμούς» στούς μαθητές καί ἀπόλυτη αὐταρχική ἀγω­γή. Δικαίως κάποιοι τόν χαρακτηρίζουν ὡς «εἰσηγητή καί θεμελιωτή τῆς Συμβουλευτικῆς καί Ὁδηγητικῆς Ἐπιστήμης» γιά τόν σεβασμό στόν μαθητή καί γιατί ἀναλάμβανε ὁ ἴδιος προσωπικά τήν εὐ­θύνη τῶν παραπτωμάτων τους.
Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει τό γεγονός ὅτι ὁ ἅγιος Νεκτάριος δέν ἀρνήθηκε τή φοίτηση στή σχολή τόσο ἀλλοδαπῶν, ὅσο καί κοπτῶν μαθητῶν, γιά νά «ποτι­σθῶσι τά νάματα τῆς καθαρᾶς ἐ­θνικῆς ἡμῶν ὀρθοδόξου θεολογίας, γενόμενοι οὕτω μετά ταῦτα κήρυκες ἐν Αἰγύπτῳ τοῦ ἑλληνικοῦ Χριστιανισμοῦ».
Μία ἄλλη σημαντική παράμετρος εἶναι ἡ ἱκανότητα στή διεύθυνση. Κατά γενική ὁμολογία ἡ διοίκηση τῆς Σχολῆς ἀπό τόν ἅγιο Πενταπόλεως ὑπῆρξε ὑ­ποδειγματική• ἐξομάλυνε τίς σχέσεις κα­θηγητῶν, μαθητῶν, διοικητικοῦ συμβουλίου, ἐνῶ παράλληλα ἐπιχείρησε ἕνα ἄνοιγμα στήν τοπική κοινωνία, μέ πλῆθος ἀνθρώπων νά προσέρχονται στή σχολή εἴτε γιά παρακολούθηση τῶν ἀκολουθιῶν της εἴτε γιά προσωπική ἐ­παφή μέ τόν προικισμένο «δάσκαλο καί καθοδηγητή».
Γνωρίζουμε ὅτι τό πιό ἀποτελε­σμα­τικό μέσο γιά τήν ἐπιτυχία τοῦ ἔρ­γου τῆς διαπαιδαγωγήσεως ἀποτελεῖ τό παράδειγμα. Καί ὁ ἅγιος Νεκτάριος ὡς ἄ­ριστος παιδαγωγός ἀναδείχθηκε «στήλη ἀρετῶν ... ἔμψυχον παράδειγμα πρός βίον ἔνθεον», ἀφοῦ συνῆψε «τῇ παιδείᾳ τὴν ἀρετήν». Συνοψίζοντας εὔ­στοχα ὁ π. Θεόκλητος Διονυσιάτης σημειώνει: «Θεμελίωνε ὁλόκληρο τό ἐκ­παιδευτικό του σύστημα ἐπάνω στήν πίστη στόν Χριστό, στήν ἐν Χριστῷ ζωή μέσα στόν χῶρο τῆς Ὀρθοδοξίας. Ἐ­γνώριζε ὅτι τά γράμματα, ἡ παιδεία, ἡ καλλιέργεια τῶν νοητικῶν δυνάμεων χωρίς χριστιανική ἀρετή καταντοῦν πανουργία, δημουργοῦν προϋποθέσεις πολιτισμένων ἁ­μαρτιῶν». Πράγματι, τά παιδαγωγικά μηνύματα ἀπό τή ζωή καί τά συγγράμματά του ὡς ὑπέρχρονα καί ἐπίκαιρα λάμπουν στή γεμάτη σύγχυση -καί μάλιστα στόν χῶρο τῆς παιδείας- ἐποχή μας καί ἀναβλύζουν τό νέκταρ τῆς χάριτος, γιά νά διαλύσουν μέ τίς πρεσβεῖες του τή «ζόφωσιν» «τοῦ νο­ός» μας καί νά μᾶς χαρίσουν τό νέκταρ τῆς αἰώνιας ζωῆς.

Εὐ. Αὐ.

Πῶς εἶναι ὁ Παράδεισος; Τί γίνεται στήν Κόλαση;

Ἡ ἀληθινή ἀπάντηση-ἀπόδειξη γιά ὅσους ἀπιστοῦν ἤ ἀμφισβητοῦν τή μετά θάνατον πραγματικότητα.

Σελίδες 188, ἔκδοση Δ΄ βελτιωμένη

 ISBN 978-960-6805-01-1

Ζητῆστε το στό Βιβλιοπωλεῖο μας "Ἀπολύτρωσις", Γ. Μπακατσέλου 5, Θεσ/νίκη

τηλ. 2310 274518

e-shop https://www.apolytrosis-books.gr

   Μέ ἀφορμή τήν πανδημία τῆς ἀσθένειας τοῦ κορονωϊοῦ covid-19 εὐρέως ἀπασχόλησε καί ἀπασχολεῖ τήν κοινή γνώμη, γενικότερα καί ὄχι μόνο τήν ἐκκλησιαστική, τό ἐρώτημα: Εἶναι δυνατόν νά μεταδοθεῖ ὁ ἰός μέσῳ τῆς θ. Κοινωνίας, ὥστε νά νοσήσει ὁ ἄνθρωπος;

   1. Τό σωστό ἐρώτημα
   Τό ἐρώτημα, ὅπως ἔχει τεθεῖ, ἑστιάζει στό «τί» ἤ «ποιός» βρίσκεται στό ἅγιο Ποτήριο καί πῶς ἐνεργεῖ σέ ἐκεῖνον, πού τό/τόν προσεγγίζει, ἐάν δηλαδή καί κατά πόσον τοῦ μεταφέρει ζωή ἤ ἀσθένεια καί πιθανό θάνατο. Ἐντούτοις τέτοιο ἐρώτημα σέ κάθε περίπτωση δέν ὑφίσταται, οὔτε γιά ἐκεῖνον πού ἀποδέχεται τήν σαφή καί ξεκάθαρη πίστη τῆς Ἐκκλησίας, οὔτε γιά ἐκεῖνον, πού δέν τήν ἀποδέχεται, καθώς βρίσκεται ἔξω ἀπό τόν προσωπικό του ὀρίζοντα καί τά ἐνδιαφέροντά του· δέν τόν ἀφορᾶ.
   Ἡ Ἐκκλησία πιστεύει καί ὁμολογεῖ ὅτι στό Μυστήριο τῆς θ. Κοινωνίας ὁ ἄνθρωπος μεταλαμβάνει «σῶμα καί αἷμα Χριστοῦ». Τήν ὁμολογία αὐτή τήν ἔχει παραλάβει ἀπό τόν ἴδιο τόν Θεάνθρωπο Ἱδρυτή της, ὁ ὁποῖος καθιέρωσε τό Μυστήριο καί τό παρέδωσε στούς ἀνθρώπους-μαθητές του μέ τά λόγια· «λάβετε φάγετε τοῦτό ἐστι τό σῶμά μου... πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες· τοῦτό ἐστι τό αἷμά μου» (Ματθ. 26,26-27). Μέ αὐτήν τήν ὁμολογία ἡ Ἐκκλησία πορεύεται στόν κόσμο τήν ἱστορική της πορεία, «καταγγέλλοντας» (Α’ Κορ. 11,26-27) τόν θάνατο καί τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καί καλώντας τούς ἀνθρώπους κάθε τόπου καί ἐποχῆς νά προσεγγίσουν στό Μυστήριο, γιά νά λάβουν μέρος στήν Ἀνάσταση ζωῆς Ἐκείνου.
   Κατά συνέπεια, τό ἐρώτημα μέ τόν τρόπο πού τέθηκε ὄχι ἁπλῶς ἐμβάλλει τήν ἀμφιβολία, ἀλλά πιθανόν εἰσάγει καί ἐνσπείρει τήν ὑπόνοια ὅτι ὁ Χριστός μεταδίδει θάνατο καί ὄχι ζωή. Σύμφωνα μέ τήν βιβλική σκέψη, τέτοιου εἴδους ἐρωτήματα πού διαβάλλουν, προσβάλλουν καί συκοφαντοῦν προσωπικά τόν ἴδιο τόν Θεό καί τίς ἐνέργειές του στόν ἄνθρωπο, προέρχονται ἀπευθείας ἀπό τόν «διάβολο» (Πράξ. 13,10) καί εἶναι ἐπινοήματα τοῦ πονηροῦ «ὄφεως» (Γεν. 3,1) καί «πατέρα τοῦ ψεύδους» (Ἰω. 8,44), ὁ ὁποῖος ἐπιδιώκει ἀπό τήν ἀρχή νά πείσει τόν ἄνθρωπο νά δεῖ «μέ ἄλλο μάτι» τίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Ὅ,τι, γιά παράδειγμα, ὁ Θεός ἀπαγόρευσε στόν ἄνθρωπο ὡς θανατηφόρο, εἶναι τελικά «καλὸν εἰς βρῶσιν καὶ ἀρεστὸν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἰδεῖν καὶ ὡραῖόν ἐστιν τοῦ κατανοῆσαι» (Γεν. 3,6). Τό θαυμαστό καί ἐμβληματικό κείμενο τῆς Γενέσεως περιγράφει λεπτομερῶς καί μέ παραδειγματικό τρόπο τήν διαδικασία, μέ τήν ὁποία ὁ ὄφις ἐπιτυγχάνει τόν σκοπό του: ἐκλογικεύοντας, (ὑπερ)ἀναλύοντας καί (παρ)ἑρμηνεύοντας τούς λόγους καί τίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ, ὥστε νά δώσει στόν ἄνθρωπο τήν (ψευδ)αἴθηση ὅτι ἐλέγχει τόν Θεό καί Δημιουργό του. Γιά τούς λόγους αὐτούς εὔκολα κατανοεῖ ὁ στοιχειώδης νοῦς γιά ποιόν λόγο τό ἐρώτημα, ὅπως τέθηκε στήν δημόσια συζήτηση, πού ἑστιάζει στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, εἶναι λάθος· διότι διατυπώθηκε κατ’ ἀρχάς ἀπό ἀνθρώπους πού εἶναι ἄσχετοι μέ τήν ζωή καί τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας καί ἑπομένως εἶναι πολύ φυσικό τά θεολογικά ἐρωτήματα, πού θέτουν νά εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου λανθασμένα.
   Ἀλλά καί ἀπό τό ἄλλο μέρος, ἡ φυσιολογική ἀντίδραση πού δημιουργήθηκε στήν Ἐκκλησία ἀπό ὅσους ἔχουν γεύση καί ἐμπειρία τῆς σωτήριας ἐνέργειας τοῦ Χριστοῦ στήν ζωή τους καί στόν κόσμο, ὁδήγησε στήν ὁμολογία ὅτι ὁ Χριστός καί τό Μυστήριο δέν μεταδίδει ἀσθένεια, ἀλλά ζωή, καί ἑπομένως εἶναι ἀδύνατο γιά τόν ἄνθρωπο νά νοσήσει. Δόθηκε ὅμως ἔτσι ἡ ἐσφαλμένη ἐντύπωση ὅτι ἡ θ. Κοινωνία εἶναι κάτι ὠσάν «μαγικό» μέ δεδομένη καί αὐτονόητη θετική ἐνέργεια ἐπάνω στόν ἄνθρωπο. Ἡ θέση αὐτή δέν ἀπηχεῖ τήν ἀλήθεια τῆς ὀρθόδοξης πίστης μας, διότι στό μυστήριο τῆς θ. Κοινωνίας ὑπάρχουν δύο «συμβαλλόμενοι»: ὁ Θεός Χριστός, πού κοινωνεῖται, καί ὁ ἄνθρωπος, πού κοινωνεῖ. Καί ἐφόσον γιά τό πρῶτο, τό πρόσωπο τοῦ Θεανθρώπου, δέν μπορεῖ νά ὑπάρχει καμία ἀμφιβολία, τό σωστό ἐρώτημα ὄφειλε νά ἑστιάζεται στό δεύτερο «συμβαλλόμενο» μέρος, στόν ἄνθρωπο. Καί αὐτό τό ἐρώτημα εἶναι τό ἑξῆς: Εἶναι δυνατόν ὁ ἄνθρωπος νά νοσήσει προσερχόμενος στό μυστήριο τῆς θ. Kοινωνίας; Ἡ ἀπάντηση ἐδῶ εἶναι καταφατική καί τήν διαβεβαιώνει αὐθεντικά ὁ θεόπνευστος ἁγιογραφικός λόγος ἀλλά καί ἡ διαχρονική ἐκκλησιαστική ἐμπειρία. Καί τοῦτο διότι, ὅπως ὁ ἄνθρωπος συνήθως ἀσθενεῖ, ὅταν παραβιάζει τούς κανόνες τῆς σωματικῆς ἤ ψυχικῆς ὑγείας, ἔτσι εἶναι δυνατόν νά νοσήσει, ἀκόμη καί σωματικῶς, ὅταν παραβιάζει τούς «κανόνες» τῆς πνευματικῆς ὑγείας στήν ὁποία μετέχει ὡς ὅλον (ψυχή καί σῶμα) καί ὄχι μεμονωμένα (μόνο ψυχή ἤ πνεῦμα).

   2. Προϋποθέσεις προσέλευσης στό Μυστήριο τῆς θ. Εὐχαριστίας
  Ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἐπεμβαίνει διαγνωστικά τονίζοντας ὅτι στήν πρώτη Ἐκκλησία τῆς Κορίνθου συνέβη νά ὑπάρχουν «πολλοὶ ἀσθενεῖς καὶ ἄρρωστοι», ἀπό τούς ὁποίους «κοιμῶνται ἱκανοί (=πεθαίνουν ἀρκετοί)» (Α΄ Κο 11,30), ἐξαιτίας, ὅπως ἐξηγεῖ, τῆς παράβασης τῶν «κανόνων» προσέλευσης στό μυστήριο τῆς θ. Εὐχαριστίας: «Ὥστε ὃς ἂν ἐσθίῃ τὸν ἄρτον τοῦτον ἢ πίνῃ τὸ ποτήριον τοῦ Κυρίου ἀναξίως, ἔνοχος ἔσται τοῦ σώματος καὶ τοῦ αἵματος τοῦ Κυρίου. Δοκιμαζέτω δὲ ἄνθρωπος ἑαυτόν, καὶ οὕτως ἐκ τοῦ ἄρτου ἐσθιέτω καὶ ἐκ τοῦ ποτηρίου πινέτω· ὁ γὰρ ἐσθίων καὶ πίνων ἀναξίως κρῖμα ἑαυτῷ ἐσθίει καὶ πίνει μὴ διακρίνων τὸ σῶμα τοῦ Κυρίου... εἰ δὲ ἑαυτοὺς διεκρίνομεν, οὐκ ἂν ἐκρινόμεθα· κρινόμενοι δὲ ὑπὸ τοῦ Kυρίου παιδευόμεθα, ἵνα μὴ σὺν τῷ κόσμῳ κατακριθῶμεν» (11,27-32).
   Ἡ μνήμη αὐτοῦ τοῦ κινδύνου, ἀλλά καί ἡ προτροπή τοῦ Ἀποστόλου, πέρασε στήν ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας ἔτσι ὥστε ἐκεῖνος, πού ἐπιθυμεῖ νά προσέλθει στό Μυστήριο, νά δοκιμάζει πάντοτε τόν ἑαυτό του καί νά φροντίζει «μὴ εἰς κρῖμά μοι γένοιτο ἡ μετάληψις τῶν ἀχράντων καὶ ζωοποιῶν Μυστηρίων σου, μηδὲ ἀσθενὴς γενοίμην ψυχῇ τε καὶ σώματι, ἐκ τοῦ ἀναξίως αὐτῶν μεταλαμβάνειν» (α’ εύχή τῆς θείας μεταλήψεως), ὅταν συνειδητοποιεῖ ὅτι «ἐγὼ ὁ ἐλεεινός, ὅλον τὸ Σῶμα τολμῶν δέξασθαι, μὴ καταφλεχθείην» (θ’ εὐχή), καί «γένοιτο τά ἅγια ταῦτα» «μὴ εἰς προσθήκην ἁμαρτιῶν, ἀλλ᾿ εἰς καθαρισμὸν καὶ ἁγιασμὸν καὶ ἀῤῥαβῶνα τῆς μελλούσης ζωῆς καὶ βασιλείας» (στ’ εὐχή).
   Ὅπως ὀρθά καί φωτισμένα τόνισαν οἱ πατέρες τῆς Ἱ. Μονῆς Κουτλουμουσίου, ἡ Ἐκκλησία ποτέ δέν ζήτησε οὔτε ζητᾶ οὔτε πρόκειται ποτέ νά ζητήσει ἰατρικό πιστοποιητικό ὑγείας προκειμένου κάποιος νά προσεγγίσει τό Μυστήριο, παρόλο πού ὅλοι γνωρίζουμε ὅτι μολυσματικοί ἰοί καί δυνητικά ἐνδογενῆ ἤ ἐξωγενῆ παθογόνα βακτήρια κατακλύζουν τούς ἀνθρώπους παντοῦ καί πάντοτε καί ὄχι μόνον σέ καιρούς ἐπι(παν)δημίας! Οἱ μόνες προϋποθέσεις, πού θέτει ἡ Ἐκκλησία, γιά τήν προσέλευση στό Μυστήριο διατυπώνονται σαφῶς καί ξεκάθαρα στήν πρόσκληση, πού ἀπευθύνει πρός ὅλους τούς πιστούς σέ κάθε θ. Λειτουργία: «Μετά φόβου Θεοῦ, πίστεως καί ἀγάπης προσέλθετε». Αὐτοί εἶναι οἱ «κανόνες» συμμετοχῆς στό Μυστήριο καί ἡ παραβίαση αὐτῶν ἐγκυμονεῖ τόν κίνδυνο ἀσθενείας, πνευματικῆς ἤ σωματικῆς.
   Τό τί σημαίνει ὁ κάθε ἕνας ἀπό αὐτούς τούς «κανόνες» ἐξηγεῖται μέ πλήρη σαφήνεια, χωρίς νά ἀφήνεται περιθώριο παρεξήγησης, μέ τόνο ζωηρό καί παραστατικό, στίς πατερικές προσευχές τῆς προετοιμασίας γιά τή θ. Κοινωνία. Σ' αὐτές τίς εὐχές περιλαμβάνεται καί περιγράφεται σέ βάθος ὅλη ἡ θεολογία τοῦ ἤθους, πού συνοδεύει τόν ἄνθρωπο κατά τήν προσέλευσή του στό Μυστήριο.
   Τό «μετά φόβου Θεοῦ» δηλώνει ὅλη ἐκείνη τήν συστολή πού αἰσθάνεται τό ἀσθενές καί εὔθραυστο ὀστράκινο δημιούργημα ἐνώπιον τοῦ παντοδύναμου Δημιουργοῦ του, ὁ «χόρτος» ἐνώπιον τῆς «φωτιᾶς». Εἶναι τό δέος πού κατακλύζει τόν ἁμαρτωλό ἄνθρωπο ἐνώπιον τοῦ Θεανθρώπου Χριστοῦ. Ὁ μόνος φόβος, πού ἀπασχολεῖ τόν προσερχόμενο στό Μυστήριο, εἶναι νά μήν ἀπορριφθεῖ ἡ προσπάθεια τῆς κοινωνίας του μέ τόν Χριστό. Ἡ μόνη ἀγωνία ἀπό τήν ὁποία διακατέχεται εἶναι νά μήν τόν ἀποστραφεῖ ὁ Θεάνθρωπος λόγῳ τῆς ἀκαθαρσίας, τῆς ἀναξιότητας καί τοῦ μολυσμοῦ, πού ὁ ἴδιος φέρει ἐπάνω του. Βιώνει τή σήψη τῆς σκοτισμένης ὕπαρξής του, ἀλλά δέν ἀπελπίζεται. Γι’ αὐτό καί σέ ἐκείνη ἀκριβῶς τήν κρίσιμη στιγμή ἐπικαλεῖται τήν ἄπει-ρη ἀγαθότητα καί συγκατάβαση Ἐκείνου νά δεχθεῖ κοντά του τόν κάθε εἴδους μετα-νοημένο ἁμαρτωλό. Μνημονεύοντας τήν πόρνη, τόν τελώνη, τόν ληστή, τόν ἄσωτο, τήν χαναναία καί κάθε ἄλλον πού ἀναφέρεται στίς εὐαγγελικές διηγήσεις, συνειδητοποιεῖ ὅτι παραπάνω ἀπό ὅλους αὐτούς «ἄλλος, ὡς ἐγώ, οὐκ ἔπταισέ σοι οὐδὲ ἔπραξε τὰς πράξεις, ἃς ἐγὼ κατειργασάμην» (ζ’ εὐχή).
   Τό «μετά πίστεως» σημαίνει ἐκείνη τήν ἐσωτερική δύναμη τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ὁποία, κατά τόν ὁρισμό τοῦ ἀπ. Παύλου, δίνει «ὑπόσταση στά ἐλπιζόμενα» καί «ἐλέγχει τά μή βλεπόμενα» (Ἑβρ. 11,1). «Βλεπόμενα» ἐν προκειμένῳ εἶναι ὁ ἄρτος καί ὁ οἶνος, ἐνῶ «μή βλεπόμενα» τό σῶμα καί τό αἷμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἡ ὁμολογία αὐτῆς τῆς πίστεως εἶναι τό τελευταῖο καθοριστικό βῆμα, πού κάνει ὁ ἄνθρωπος προκειμένου νά μετέχει στήν «φρικώδη θυσία»: «Πιστεύω, Κύριε, καὶ ὁμολογῶ ὅτι σὺ εἶ ἀληθῶς ὁ Χριστός, ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, ὁ ἐλθὼν εἰς τὸν κόσμον ἁμαρτωλοὺς σῶσαι, ὧν πρῶτὸς εἰμι ἐγώ. Ἔτι πιστεύω ὅτι τοῦτο αὐτό ἐστι τὸ ἄχραντον Σῶμά σου καὶ τοῦτο αὐτό ἐστι τὸ τίμιον Αἷμά σου». Γιά τόν λόγο αὐτό καταλήγει μέ τήν καταφυγή σέ μία ἐφ’ ὅλης τῆς ὕλης ἱκεσία συγγνώμης: «Δέομαι οὖν σου· Ἐλέησόν με καὶ συγχώρησὸν μοι τὰ παραπτώματά μου, τὰ ἑκούσια καὶ τὰ ἀκούσια, τὰ ἐν λόγῳ, τὰ ἐν ἔργῳ, τὰ ἐν γνώσει καὶ ἀγνοίᾳ· καὶ ἀξίωσόν με ἀκατακρίτως μετασχεῖν τῶν ἀχράντων σου μυστηρίων, εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον» (ι’ καί τελευταία εὐχή).
   Τό «μετά ἀγάπης» δηλώνει τήν αὐθόρμητη, ἐλεύθερη καί ἐσωτερική ἐκείνη ἕλξη, πού ἀσκεῖ ἐπάνω στόν ἄνθρωπο, ἕνα ἄλλο πρόσωπο, πού εἶναι τό ἀγαπώμενο. Ἡ ἀγάπη ἀγκαλιάζει τήν συνάντηση δύο προσώπων, ἐμποτίζει τήν ἐπικοινωνία τους καί δημιουργεῖ τήν κατάλληλη ἐκείνη ἀτμόσφαιρα, στήν ὁποία αἰσθάνονται πληρότητα καί ἀπέραντη εὐτυχία, πού ἀγγίζει τά ἐνδόμυχα τῆς ὕπαρξής τους.
   Ἡ ἀγάπη γεννᾶται σέ ἔδαφος ἀπόλυτης ἐλευθερίας καί ὑπερβαίνει ὁποιονδήποτε περιορισμό, καθῆκον ἤ ὑποχρέωση, καθώς προσηλώνει τό πνεῦμα καί τό βλέμμα στό ἀγαπώμενο πρόσωπο, παραθεωρώντας κάθε ἄλλη ἱστορική συνθήκη τοῦ περιβάλλοντος χώρου καί χρόνου. Χαρακτηριστικά ἐκφράζει ὁ ὑμνογράφος τήν πυρωμένη ἀγάπη του πρός τόν Χριστό «ἀπερχόμενος μεταλαβεῖν» μέ συνοδό ρίγος μέθεξης: «Ἔθελξας πόθῳ με, Χριστέ, καὶ ἠλλοίωσας τῷ θείῳ σου ἔρωτι· ἀλλὰ κατάφλεξον πυρὶ ἀΰλῳ τὰς ἁμαρτίας μου, καὶ ἐμπλησθῆναι τῆς ἐν σοὶ τρυφῆς καταξίωσον, ἵνα τὰς δύο σκιρτῶν με-γαλύνω, Ἀγαθέ, παρουσίας σου». Ἐξαίρετο ὑπόδειγμα οἱ θερμοί λόγοι ἀγάπης μέ τούς ὁποίους ὁ ἅγ. Συμεών ὁ νέος θεολόγος διατυπώνει μέ ἀνείπωτο θεϊκό ἔρωτα τήν δική του σφροδρή λαχτάρα συνύπαρξης μέ τόν ἐν Μυστηρίῳ μεταλαμβανόμενο Ἰησοῦ Χριστό· «ἵνα γοῦν μὴ μόνος μένω δίχα σου τοῦ Ζωοδότου, τῆς πνοῆς μου, τῆς ζωῆς μου, τοῦ ἀγαλλιάματός μου, τῆς τοῦ κόσμου σωτηρίας, διὰ τοῦτό σοι προσῆλθον, ὡς ὁρᾷς μετὰ δακρύων καὶ ψυχῆς συντετριμμένης, λύτρον τῶν ἐμῶν πταισμάτων ἱκετεύων τοῦ λαβεῖν με, καὶ τῶν σῶν ζωοπαρόχων καὶ ἀμέμπτων μυστηρίων μετασχεῖν ἀκατακρίτως...» (ζ’ εὐχή).
   Ἡ μυστηριακή αὐτή ἕνωση μέ τόν Χριστό ἀφορᾶ στόν ὅλο ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος μετέχει τοῦ Μυστηρίου ὄχι μόνον μέ τήν ψυχή ἀλλά καί μέ τό σῶμα. Ὁ ἄνθρωπος θεωρεῖται συνολικά ὡς ἑνιαία ψυχοσωματική ὀντότητα, πού προσδοκᾶ τήν εὐεργετική ἐπίδραση τοῦ Μυστηρίου νά ἀγγίξει ὅλες τίς πτυχές τῆς ὑπάρξεώς του, ὅπως ἐπανειλημμένως ἐκφράζεται ἐπιτακτικά· «Ψυχὴν σὺν τῷ σώματι ἁγιασθείην, Δέσποτα, φωτι-σθείην, σωθείην, γενοίμην οἶκός σου τῇ τῶν Μυστηρίων μεθέξει τῶν ἱερῶν...» (θ’ ὠδή, β’ τροπάριο)· «καὶ γενέσθω μοι τὰ ἅγια ταῦτα εἰς ἴασιν καὶ κάθαρσιν καὶ φωτισμὸν καὶ φυλακτήριον καὶ σωτηρίαν καὶ ἁγιασμὸν ψυχῆς τε καὶ σώματος» (β’ εὐχή)· «ἀλλὰ γενέσθω μοι ὁ ἄνθραξ τοῦ παναγίου σου Σώματος καὶ τοῦ τιμίου σου Αἵματος εἰς ἁγιασμὸν καὶ φωτισμὸν καὶ ῥῶσιν τῆς ταπεινῆς μου ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος» (γ’ εὐχή)· «καταξίωσόν με ἀκατακρίτως μεταλαβεῖν... εἰς ἁγιασμὸν καὶ φωτισμὸν καὶ ῥώμην καὶ ἴασιν καὶ ὑγείαν ψυχῆς τε καὶ σώματος» (ε’ εὐχή). Ὁμοίως καί κατά τήν εὐχαριστία μετά ἀπό τήν θ. μετάληψη ὁ πιστός ζητᾶ ἀπό τόν φιλάνθρωπο Δεσπότη, πού εἶναι «ὁ ὑπὲρ ἡμῶν ἀποθανών τε καὶ ἀναστὰς καὶ χαρισάμενος ἡμῖν τὰ φρικτὰ ταῦτα καὶ ζωοποιά Μυστήρια, ἐπ᾿ εὐεργεσίᾳ καὶ ἁγιασμῷ τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων ἡμῶν» νά γίνουν «ταῦτα κἀμοὶ εἰς ἴασιν ψυχῆς τε καὶ σώματος» (α’ εὐχή). Ὁ δέ ὅσιος Συμεών ὁ Μεταφραστής ζητᾶ χαρακτηριστικά ἡ εὐεργετική ἐπίδραση τῶν ἱερῶν μυστηρίων νά διαπεράσει ἀναγεννώντας κάθε κύτταρο τῆς ὕπαρξής του: «δίελθε πρὸς μελῶν μου συνθέσεις, εἰς πάντας ἁρμούς, εἰς νεφρούς, εἰς καρδίαν· φλέξον δ᾿ ἀκάνθας τῶν ὅλων μου πταισμάτων» (γ’ εὐχή).

   3. Τό φίλτρο τῆς πίστεως
   Συνοπτικά, τά παραπάνω δεδομένα καθιστοῦν σαφές ὅτι στήν Ὀρθόδοξη παράδοση ἡ συμμετοχή στό Μυστήριο τῆς θ. Εὐχαριστίας δέν ἦταν ποτέ αὐτονόητη, αὐτοδίκαιη, δικαιωματική καί δεδομένη ἐκ τῶν προτέρων. Αὐτό συμβαίνει στίς θρησκεῖες, πού κυριαρχοῦν τά τελετουργικά, οἱ ἰδέες, οἱ ἀντιλήψεις καί οἱ δυσειδαιμονίες. Στήν χριστιανική Πίστη μέτρο ἀποτελεῖ ἡ κοινωνία τῶν προσώπων· ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος προ-σεγγίζεται ἀπό τόν ἄνθρωπο ἐλεύθερα, ἐν μετανοίᾳ καί ἀγάπῃ, ἡ ὁποία «ἔξω βάλλει τόν φόβον» (Α’ Ἰω. 4,18). Ἑπομένως, ἡ ὀρθή θέση ὅτι «ὁ Χριστός μεταδίδει ζωή καί ὄχι ἀσθένεια» δέν σημαίνει πάντοτε καί αὐτομάτως ὅτι αὐτή ἡ εὐεργετική δράση τοῦ Χριστοῦ ἔχει αὐτονόητη καί δεδομένη τή θετική ἐπίδραση στόν ἄνθρωπο.
   Γιά νά κατανοήσουμε τά ὅρια, ἀντιπροσωπευτικό παράδειγμα ἀποτελεῖ ἡ θεραπεία τοῦ ἐκ γενετῆς τυφλοῦ, πού περιγράφει ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης στό 9ο κεφάλαιο τοῦ εὐαγγελίου του, καί ὑπενθυμίζει ἡ Ἐκκλησία στό πλήρωμά της τήν περίοδο τοῦ Πεντηκοσταρίου.
   Τό «ποιός» εἶναι ὁ Χριστός καί «τί κάνει», τό ἀποκαλύπτει ὁ Ἰησοῦς σιωπηρά καί διακριτικά, ἀλλά συγχρόνως καί ἐκκωφαντικά δυνατά: μέ τήν συμβολική κίνηση νά φτιάξει πηλό μέ τόν σίελό του, νά τό τοποθετήσει στίς κόγχες τῶν ματιῶν τοῦ τυφλοῦ, νά δημιουγήσει ὀφθαλμούς καί ὁ ἄνθρωπος νά δεῖ τό φῶς, ἀποκαλύπτει ὅτι εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός, πού ἔπλασε τόν ἄνθρωπο «χοῦν ἀπό τῆς γῆς» (Γεν. 2,7). Ἀκόμη ὅτι εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, πού εἶπε «γενηθήτω φῶς καί ἐγένετο φῶς» (Γεν. 1,3). Ἑπομένως, ἡ δράση του στήν φθαρτή καί ἄλογη φύση εἶναι σαφῶς καί ξεκάθαρα εὐεργετική —καί ἀσφαλῶς δέν μποροῦσε νά εἶναι διαφορετική· ὀφθαλμοί δημιουργήθηκαν, ἡ ἀσθένεια θεραπεύθηκε καί τό φῶς σκόρπισε τά σκοτάδια.
   Στούς ἀνθρώπους, ὅμως, πού ἔγιναν κοινωνοί τοῦ θαύματος, δέν ὑπῆρξε τό ἴδιο ἀποτέλεσμα, καθώς ὅπως, μᾶς ἀποκαλύπτει ἡ συνέχεια τῆς διήγησης, ἡ θαυματουργική ἐνέργεια τοῦ Χριστοῦ πέρασε μέσα ἀπό τό φίλτρο τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας, τό ὁποῖο τούς διαχώρισε σέ τέσσερις κατηγορίες.
   Στήν πρώτη, τό θαῦμα «πέρασε καί δέν ἄγγιξε». Πρόκειται γιά τούς γείτονες τοῦ πρώην τυφλοῦ, οἱ ὁποῖοι παραξενεύτηκαν, θαύμασαν, ἀναρωτήθηκαν τί μπορεῖ νά συνέβη, ἀλλά σύντομα ἐπέστρεψαν στήν γνώριμη καθημερινότητά τους λησμονώντας τό γεγονός.
   Στήν δεύτερη, τό θαῦμα ἄγγιξε ἀλλά δέν ἄλλαξε πορεία ζωῆς, διότι ὑποχώρησε ἐνώπιον ἄλλων προτεραιοτήτων. Σέ αὐτήν τήν κατηγορία ἀνήκουν οἱ γονεῖς τοῦ πρώην τυφλοῦ, οἱ ὁποῖοι τό εἶδαν, τό ἀναγνώρισαν, τό ὁμολόγησαν, ἀλλά δέν τόλμησαν νά ἀκολουθήσουν τόν Ἰησοῦ ἀπό φόβο μήπως «ἀποσυνάγωγοι γένωνται».
Στήν τρίτη, τό θαῦμα δημιούργησε ἔχθρα, φθόνο καί μῖσος! Σέ αὐτήν τήν κατηγο-ρία ἀνήκουν οἱ γραμματεῖς καί φαρισαῖοι, οἱ ὁποῖοι ὅσο περισσότερα θαύματα ἔβλεπαν ἀπό τόν Ἰησοῦ, τόσο περισσότερο τόν μισοῦσαν!
   Στήν τέταρτη καί τελευταία κατηγορία ἀνήκει ὁ ἀποδέκτης τοῦ θαύματος, ὁ πρώην τυφλός, ὁ ὁποῖος τό ἔζησε, τό ἀπήλαυσε καί μέ τήν δύναμη τῆς ἐμπειρίας του τό ὁμολόγησε ἐνώπιον ὅλων προκαλώντας ἀπίστευτη ἀμηχανία καί ὀργή στούς ἀρνητές τοῦ θαύματος. Τούς ἄφησε στήν κυριολεξία ἐνεούς καί ἄφωνους!
   Συνεπῶς, στόν παρόντα αἰῶνα τά πάντα ἐξαρτῶνται ἀπό τήν ζωηφόρο πίστη. Πίστη εἶναι ἐκείνη ἡ ἐμπιστοσύνη μέ τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος προσεγγίζει ἄνευ ὄρων τόν Θεάνθρωπο Χριστό, γιά νά λάβει τό ποθούμενο· εἶναι ἡ δύναμη μέ τήν ὁποία «πιάνει ἐπαφή» μαζί του. Ἡ πίστη εἶναι συγχρόνως καί ὁ ἀγωγός μεταφορᾶς τῆς θείας χάριτος ἀπό τόν Χριστό στόν ἄνθρωπο καί τό μέτρο τῆς ποσότητας, πού λαμβάνει. Αὐτό ὑποδεικνύει ὁ Κύριος, ὅταν στά αἰτήματα θεραπείας συχνά ἀνταποκρινόταν μέ τά λόγια: «κατὰ τὴν πίστιν ὑμῶν γενηθήτω ὑμῖν» (Ματθ. 9,29). Καί ἡ πίστη αὐτή εἶναι καθαρά προσωπική ὑπόθεση σέ κάθε ἄνθρωπο. Ἀνθρωπίνως δέν μετριέται μέ ἀντικειμενικά κριτήρια, δέν ἀξιολογεῖται, δέν τυποποιεῖται σέ συγκεκριμένες μορφές, ἐκφράσεις καί σχήματα. Μόνον καλλιεργεῖται καί ἐμβαθύνεται μέ τόν λόγο τοῦ Θεοῦ καί τήν προσωπική ἐργασία τοῦ καθενός στόν «ἔσω ἄνθρωπο» (Ρωμ. 7,22).

   4. Ἀναβίωση τῶν ἐρωτημάτων τῆς Χριστολογίας
   Στό περιεχόμενο τῆς πίστεως ἑπομένως ἀπευθύνεται τό ἀρχικό ἐρώτημα «ἐάν ἡ θ. Κοινωνία μπορεῖ πιθανόν νά μεταδώσει νόσο», ἀγγίζοντας μία θεμελιώδη θεολογική πτυχή, πού ἀφορᾶ στήν «σχέση» τοῦ Θεοῦ Χριστοῦ πρός τά εὐχαριστιακά δῶρα τοῦ ἄρτου καί τοῦ οἴνου: ἄν καί κατά πόσον, δηλαδή, ὁ Χριστός εἶναι παρών στά εὐχαριστιακά δῶρα, ἤ κατά πόσον ὁ ἄρτος καί ὁ οἶνος νοοῦνται ὡς πραγματική προσωπική παρουσία τοῦ Χριστοῦ, ἤ μέ ποιό τρόπο καί ἕως ποίου σημείου ὑλικά ἀντικείμενα καί Θεότητα συνυπάρχουν καί συμπλέκονται μεταξύ τους στά εὐχαριστιακά δῶρα. Εἶναι πράγματι ἐνδιαφέρον τό φαινόμενο ὅτι στά θεολογικά αὐτά ἐρωτήματα τῆς περιόδου τῆς πανδημίας ἀναβίωσαν σχεδόν ταυτόσημα οἱ προβληματισμοί καί τά ἐρωτήματα τῆς ἀρχαίας Χριστολογίας: «Τελικά, ὁ Ἰησοῦς πόσο Θεός καί πόσο ἄνθρωπος ἦταν; Μέ ποιόν τρόπο ἑνώθηκαν οἱ δύο φύσεις στό πρόσωπό του καί σέ ποιά σχέση βρίσκονται μεταξύ τους;». Πρόκειται γιά τό ἐρώτημα δηλαδή πού εἶχε θέσει ὁ Κύριος στούς μαθητές του· «τίνα με λέγουσιν οἱ ἄνθρωποι εἶναι;» (Μάρκ. 8,27). Τό ἐντυπωσιακό εἶναι ὅτι κάποιες ἀπό τίς ἀπαντήσεις, πού δόθηκαν ἀπό Ὀρθοδόξου πλευρᾶς, ἦταν σάν νά μήν ἔχουν μεσολαβήσει οἱ Οἰκουμενικές Σύνοδοι, οὔτε χιλιάδες σελίδες πατερικῶν συγγραμμάτων. Ἀποδεικνύεται ὅτι τελικά δέν εἶναι τυχαῖο, πού τό Χριστολογικό ζήτημα ἀπασχόλησε τόσο ἔντονα καί γιά τόσο πολύ χρόνο τήν Ἐκκλησία καί, ἐνῶ ἄλλαξε τόσες πολλές διαφορετικές μορφές, παρέμεινε στήν βάση του τό ἴδιο. Ἀφοῦ ἀκόμη καί σήμερα ὑπό νέα μορφή ἀναδεικνύεται ὡς τό δυσκολώτερο θέμα, πού καλεῖται νά προσεγγίσει ὁ ἀνθρώπινος νοῦς, αὐτό πού προκαλεῖ τά ὅρια τῆς λογικῆς τοῦ ἀνθρώπου. Διότι μέσα στήν κρίση τῆς πανδημίας, ἡ κατανόηση τοῦ Μυστηρίου δέν περιορίστηκε σέ μία θεωρητική ἀναζήτηση μόνο, ἀλλά προκάλεσε καί ἀπαίτησε στάση ζωῆς μέ χειροπιαστές πιθανές συνέπειες.
   Ἡ σαφής ἀπάντηση στό ἐρώτημα αὐτό, πού δόθηκε ἀπό τήν Δ’ Οἰκουμενική Σύνοδο, ἦταν ὅτι ὁ Χριστός εἶναι τέλειος Θεός καί τέλειος ἄνθρωπος καί ὅτι οἱ δύο φύσεις, διατηρώντας πλήρως τίς ἰδιότητές τους, συνδέονται ἐν μυστηρίῳ σέ αὐτόν «ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως, ἀδιαιρέτως καί ἀχωρίστως» μέ σκοπό τήν ἐξυγίανση τῆς ἀσθενοῦς ἀνθρώπινης φύσης, κατά τό γνωστό λόγιο τοῦ Μ. Ἀθανασίου «αὐτὸς γὰρ ἐνηνθρώπησεν, ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν». Τό «πῶς» τῆς ἕνωσης αὐτῆς εἶναι ἀπρόσιτο στόν πεπερασμένο νοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἀπερίγραπτο καί ἀνεξήγητο, ἐνῶ γίνεται ἀντιληπτό μόνον διά τῆς ἐμπειρίας τῶν αἰσθήσεων, ἡ ὁποία μαρτυρεῖ ἐν πίστει ὅτι ὁ Χριστός εἶναι «ἄνθρωπος τό φαινόμενον καί Θεός τό κρυπτόμενον».
   Τό ἴδιο ἀκριβῶς συμβαίνει καί μέ τά εὐχαριστιακά δῶρα: χωρίς νά χάνουν τίς ἰδιότητές τους, ἄρτος καί οἶνος εἶναι σῶμα καί αἷμα Χριστοῦ «ἀσυγχύτως, ἀτρέπτως ἀδιαιρέτως καί ἀχωρίστως» κατά τρόπο πού δέν εἶναι δυνατόν νά περιγραφεῖ, νά ἐξηγηθεῖ ἤ νά ὁριοθετηθεῖ μέ τήν ἀνθρώπινη λογική, παρά μόνο νά καταστεῖ οἰκεῖος διά τῆς ἐμπειρίας τῆς πίστεως. Τό νά ἀρνηθεῖ κανείς θεωρητικά τήν πιθανότητα μόλυνσης ἀπό τά εὐχαριστιακά δῶρα μέ τήν αἰτιολογία μιᾶς οἰονεί ἀφθαρτοποιήσεώς τους κινεῖται στόν χῶρο τοῦ αἰρετικοῦ μονοφυσιτισμοῦ, ἐνῶ τό νά ἀποδεχθεῖ —ἔστω καί ἐμμέσως— τήν πιθανότητα μόλυνσης μέ ἀναφορά στήν φθαρτή φύση τους κινεῖται σαφῶς στόν χῶρο τῶν αἰρέσεων τοῦ δοκητισμοῦ, τοῦ ἀρειανισμοῦ καί τοῦ νεστοριανισμοῦ. Δυστυχῶς, ὅπως φαίνεται, μεταλλαγμένα στελέχη τῶν ἀρχαίων αὐτῶν πνευματικῶν «ἰῶν», πού κυκλοφοροῦν ἀκόμη στό περιβάλλον τοῦ σημερινοῦ «χριστιανικοῦ» κόσμου, διατηροῦν τήν δύναμη νά προσβάλουν ὑγιεῖς ἀλλά ἀπρόσεκτους ὀργανισμούς. Φορεῖς παρόμοιων ἀντιλήψεων ἦταν ἀσφαλῶς καί οἱ σταυρωτές τοῦ Κυρίου, οἱ ὁποῖοι εἴτε ὅταν τόν δίκαζαν, εἴτε ὅταν τόν ράπιζαν, τόν φραγγέλωναν ἤ τόν σταύρωναν, εἶχαν τήν αἴσθηση ὅτι ἔχουν στά χέρια τους ἕνα ὑλικό στοιχεῖο, πού ὑπόκειται στίς διαδικασίες τῆς φθορᾶς αὐτοῦ τοῦ κόσμου καί γι’ αὐτό ἔπραξαν ὅ,τι ἔπραξαν. Ἐάν ἐπέτρεπαν στόν ἑαυτό τους νά ἀντιληφθεῖ ποιός ἦταν ὁ Ἰησοῦς, τό λογικό εἶναι νά μήν τολμοῦσαν νά προχωρήσουν στήν ἐφαρμογή τῶν ἀποφάσεών τους.
   Ἡ ἀπάντηση στό δίλημμα βρίσκεται στήν πνευματική ἐμπειρία τῆς ἐν Χριστῷ κοινωνίας ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἡ ὁποία προσεγγίζεται μέ τήν πίστη· ἐκεῖ ὅπου παραχωρεῖται μέ εὐλάβεια ἡ πρωτοβουλία στήν θεία Χάρη καί στήν ἐνέργεια τοῦ Ἁγ. Πνεύματος. Δέν εἶναι δυνατόν νά ὑπαγορεύουμε συμπεριφορές στόν Θεό! Ἐκεῖνος γνωρίζει γιατί φθείρονται τά εὐχαριστιακά δῶρα, ἐνῶ ἀφθαρτοποιεῖται τό νερό τοῦ ἁγιασμοῦ, γιατί τά σώματα ἄλλων ἁγίων φθείρονται καί ἄλλων παραμένουν ἄφθαρτα. «Tίς ἔγνω νοῦν Kυρίου, καὶ τίς αὐτοῦ σύμβουλος ἐγένετο;» (Ἠσ. 40,13). Μέσα στόν χῶρο τῆς Πίστεως τίποτε δέν εἶναι δεδομένο καί μηχανιστικό οὔτε ὅ,τι γίνεται, γίνεται μαγικά ἤ δικαιωματικά, ἀλλά μέσα σέ μία συνεχῆ, δυναμική καί ἐλεύθερη δόση καί ἀντίδοση Θεοῦ καί ἀνθρώπου, μέ μία συνεχῆ κατάφαση στήν ἰσόβια διαδικασία σταδιακῆς ἀφθαρτοποιήσεως τοῦ θνητοῦ ἀνθρώπου καί μέ μία ἀδιάκοπη συνεργασία πίστεως καί χάριτος, ὅπου τά πάντα ἐπανεπιβεβαιώνονται κάθε στιγμή ἕως ὅτου «ἡ ζωή ἡμῶν» φανερωθεῖ «ἐν δόξῃ» (Κολ. 3,4). Ἐφόσον δέν ὑπάρχει οὔτε ἕνα παράδειγμα ὀποιασδήποτε μολύνσεως ἀπό τό Μυστήριο, ἀλλά πολλές μαρτυρίες γιά τό ἀκριβῶς ἀντίθετο, τί ἐξυπηρετεῖ, στά ἀλήθεια, ἐκκλησιαστικοί ἄνθρωποι νά συμβάλλουν στήν ἀμφιβολία περί αὐτοῦ;

   5. Ὁ τρόπος μεταδόσεως τοῦ Μυστηρίου: δύναται ἡ Ἐκκλησία νά τόν ἀλλάξει καί ἀπαιτεῖται νά τό ἐπιχειρήσει στήν παρούσα συγκυρία;
  Ἕνα ἀκόμη σχετικό ἐρώτημα πού τέθηκε μέ ἀφορμή τήν πρόσφατη πανδημία εἶναι τό ἐρώτημα ἐάν ἡ ἁγία λαβίδα μεταφέρει τόν ἰό τῆς ἀσθενείας ἤ τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ -ἤ καί τά δύο μαζί!- καί ἑπομένως μέ ποιόν τρόπο ἡ ὑλικότητα μετέχει καί συνάπτεται μέ τήν Θεότητα. Ἁπλά διαδικαστικό θά ἦταν τό θέμα, ἐάν δέν ὑπῆρχε στό ὑπόβαθρο ἡ ἀμφισβήτηση τῆς οὐσίας τοῦ Μυστηρίου περί τῆς μεταδόσεως μολυσμοῦ, πού δίδει προβάδισμα στήν φθαρτή ὑλικότητα ἔναντι τῆς πραγματικῆς παρουσίας τῆς Θεότητας. Ἡ Ἐκκλησία ἀσφαλῶς δύναται νά ἀποφασίζει ἐλεύθερα καί νά ἀποδέχεται ὅποιον τρόπο θεωρεῖ κάθε φορά κατάλληλο γιά τήν μετάδοση τοῦ Μυστηρίου, ὅπως ἔχει γίνει ἐπανειλλημμένως στό παρελθόν. Καί ἔχει στήν παράδοσή της πολλές ἐπιλογές γι' αὐτό τό θέμα. Ἐντούτοις, ὅπως σαφῶς προκύπτει ἀπό τίς σχετικές ἀποφάσεις τοπικῶν καί Οἰκουμενικῶν Συνόδων καί τίς αὐθεντικές ἑρμηνεῖες τους ἀπό διακεκριμένους καί ἁγίους λογίους, πού καταγράφονται στό Πηδάλιον, μοναδικό κίνητρο καί ἀφορμή τῆς Ἐκκλησίας γιά κάθε κίνησή της ἦταν ἡ προστασία καί ἡ ἀσφάλεια τοῦ Μυστηρίου ἀπό τήν ἐξύβριση καί τήν βεβήλωση, πού ἑκούσια ἤ ἀκούσια προκαλοῦσαν σέ αὐτό κάποια μέλη της. Ποτέ ὅμως γιά νά καλύψει τήν ὑποτίμηση, τήν ἀμφισβήτηση ἤ τήν ἀτίμωσή του, ὅπως προτείνεται τώρα! Τό σεπτό Οἰκουμενικό μας Πατριαρχεῖο, ἐπικυρώνοντας τήν θέση πού εἶχε ἐξαρχῆς λάβει ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας μας, ἤδη ὁμολόγησε εὐθαρσῶς τήν ἀλήθεια, διαφυλάσσοντας τήν ἁγία Παράδοση τῆς Ὀρθοδοξίας καί βάζοντας τά πράγματα στή θέση τους!
   Χαρακτηριστικό εἶναι τό παράδειγμα δύο διαφορετικῶν τοποθετήσεων, δύο ἁγίων γιά δύο διαφορετικούς τρόπους μεταδόσεως τοῦ Μυστηρίου: τῆς ἀρχαιότερης ἰδιόχειρης παραλαβῆς του ἀπό τόν λειτουργό ἱερέα καί τῆς μεταγενέστερης μετάδοσης διά τῆς λαβίδος. Ὁ ἅγ. Χρυσόστομος ἐξαίρει τά ἀνθρώπινα χέρια ἔναντι τῆς λαβίδος ὡς μέσον μετάληψης τοῦ πυρός τῆς Θεότητας: «οὐκ ἐτόλμησεν ἅψασθαι τῇ χειρὶ τὰ Σεραφίμ, ἀλλὰ τῇ λαβίδι· σὺ δὲ τῇ χειρὶ λαμβάνεις!» (Εἰς τό· Εἶδον τὸν Κύριον καθήμενον ἐπὶ θρόνου ὑψηλοῦ, 6,3). Ὁ ἅγ. Συμεών Θεσσαλονίκης ἐξαίρει τήν λαβίδα ἔναντι κάθε ἄλλου μέσου ὡς προερχόμενη ἀπό τό οὐράνιο θυσιαστήριο (Ἠσ. 6,6): «τοῦ ἀρχιερέως δὲ τοῖς προσελθοῦσι μεταλαβεῖν διδόντος διὰ λαβίδος· καὶ τοῦτο κατὰ τὴν ὀπτασίαν τοῦ Ἠσαΐου, ὅτι οὐ χρὴ πάντας ἀμέσως μετέχειν, ὡς εἴρηται, τῶν θείων τε καὶ φρικτῶν» (Περί τῆς θ. λειτουργίας, 62). Παρά τήν φαινομενική αὐτή διαφορά, καί οἱ δύο ἅγιοι Πατέρες δέν ὑποστηρίζουν ἁπλῶς τόν τρόπο μεταδόσεως πού ἴσχυε στήν ἐποχή τους, ἀλλά ἔχουν ἕναν κοινό στόχο: νά συνειδητοποιήσει ὁ προσερχόμενος τήν ἱερότητα τοῦ Μυστηρίου, διά τοῦ ὁποίου προσεγγίζει τόν Θεό, ἀφοῦ, ὅπως συνεχίζει ὁ ἅγ. Συμεών: «ἐπὶ τοῖς θείοις εὐλαβεῖσθαι δεῖ καὶ συστέλλεσθαι. Καὶ εἰ τὰ χερουβὶμ ηὐλαβεῖτο, πολλῷ γε μᾶλλον ἡμᾶς εὐλαβεῖσθαι χρή, καὶ ταῦτα οὐ τύπον, ἀλλὰ τὴν ἀλήθειαν ὁρῶντας αὐτήν».
   Βεβαίως, οἱ φοβίες, οἱ ἀναστολές καί οἱ ἐνδοιασμοί τῶν ἀνθρώπων εἶναι πραγματικοί καί δέν ρίπτονται ἀβασάνιστα στόν καιάδα τῆς καταδίκης. Ἡ Ἐκκλησία δέν ἔχει στούς κόλπους της μόνον δυνατούς «τῇ πίστει» (Ρωμ. 15,1) καί ἁγίους, ἀλλά καί ἀσθενεῖς, ἀδύναμους ἀνθρώπους μέ λογισμούς καί «διακρίσεις διαλογισμῶν» (Ρωμ. 14,1). Ἐντούτοις, ὅλα αὐτά ἀποτελοῦν πρόκληση γιά τήν καλλιέργεια τῶν ἀνθρώπων. Προβάλλει ἐπιτακτική ἡ ἀνάγκη νά στηριχθεῖ ἡ πίστη τῶν ἀνθρώπων στά μυστήρια τῆς «ἅπαξ παραδοθεῖσας πίστεως» (Ἰούδα 3) καί τῆς «ἁγίας ἐντολῆς» (Β’ Πέτρ. 2,21), ὥστε νά κατανοήσουν ὅτι ἡ προσέλευση καί ἡ συμμετοχή στή θ. Εὐχαριστία δέν εἶναι οὔτε αὐτονόητο δικαίωμα, οὔτε συμβατική ἤ τελετουργική ὑποχρέωση οὔτε μετάληψη κάποιου μαγικοῦ φίλτρου, πού ἐνεργεῖ αὐτόνομα καί αὐτοδίκαια. Στό Μυστήριο τῆς θ. Εὐχαριστίας προσφέρεται χειροπιαστή ἡ θεία Χάρη, ἡ ὁποία συνεργεῖ μέ τήν πίστη τοῦ ἀνθρώπου, γιά τήν σταδιακή μεταμόρφωση καί θέωσή του, τήν ὁποία ὁ ἴδιος λαχταρᾶ. Ἑάν παρόλα αὐτά κάποιος ἔχει ἐνδοιασμούς ἤ ἀπορίες γιά τά θέματα τῆς πίστεως, ὅπως εἶναι φυσικό πολλές φορές νά συμβαίνει, «Βέλτιον [ἐστίν] σιωπᾷν καὶ πιστεύειν», συμβουλεύει ὁ Μ. Ἀθανάσιος, «ἢ ἀπιστεῖν διὰ τὸ ἀπορεῖν· διότι ὁ μὲν ἀπορῶν [σ.σ. ἀλλά σιωπῶν!] δύναταί πως καὶ συγγνώμην ἔχειν, ὅτι ὅλως κἂν ζητήσας ἠρέμησεν· ὁ δὲ διὰ τὸ ἀπορεῖν ἐπινοῶν ἑαυτῷ τὰ μὴ δέοντα, καὶ τὰ μὴ ἄξια περὶ Θεοῦ φθεγγόμενος, ἀσύγγνωστον ἔχει τῆς τόλμης τὴν δίκην» (Λόγος κατά Ἀρειανῶν, 2,36).
   Ἡ ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας εἶναι μακραίωνη καί πλούσια τόσο ὡς πρός τήν δυσκολία τῶν καταστάσεων ὅσο καί ὡς πρός τήν ἔκφραση τῆς ἐλευθερίας τῶν ἀνθρώπων. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ἀπό τούς ἱερεῖς τῆς Κρήτης ὁ π. Χρύσανθος Κουτσουλογιαννάκης προσέτρεξε στήν Σπιναλόγκα, γιά νά ὑπηρετήσει τούς χανσενικούς. Καί ἀπό τούς κληρικούς τῆς Ἀφρικῆς ὁ π. Θεμιστοκλής Ἀδαμόπουλος παρέμεινε -μόλις τό 2016- στήν Σιέρρα Λεόνε [σ.σ. ἀδιάφορα μακριά γιά νά ἀσχοληθεῖ ὁ «προοδευμένος» δυτικός κόσμος, ὄχι ὅμως καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία] νά ὑπηρετήσει τούς ἀνθρώπους, πού πέθαιναν κατά χιλιάδες ἀπό τόν ἰό ἔμπολα [ἀλήθεια: οἱ Ὀρθόδοξοι ἀφρικανοί δέν ἔπρεπε τότε νά προστατευθοῦν μέ ἀλλαγή τρόπου μεταδόσεως;]. Μέ τήν πίστη τῶν ἀνθρώπων αὐτῶν συνεργάστηκε ἡ θ. Χάρη, γιά νά κάνει τό θαῦμα. Ἄλλωστε καί στήν προκειμένη πανδημία τοῦ κορονωϊοῦ ἤδη ὁ χρόνος ἔχει κυλήσει ὑπέρ τῆς ἀλήθειας τοῦ Μυστηρίου ἐπιβεβαιώνοντας γιά μία ἀκόμη φορά, στήν πατρίδα μας τουλάχιστον, τήν μακραίωνη αὐτή ἐκκλησιαστική ἐμπειρία. Ἤδη ὅλο καί εὐρύτερα μέσα στήν ἑλληνική κοινωνία γίνεται ἀντιληπτό ὅτι μετά ἀπό δύο περίπου μῆνες, πού ἄνοιξαν καί πάλι οἱ ναοί καί χιλιάδες ἄνθρωποι —μικροί, μεγάλοι, νέοι, γέροι, εὐπαθεῖς καί μή ὁμάδες—, ἐλεύθερα προσέρχονται στό Μυστήριο τῆς θ. Εὐχαριστίας, τά στατιστικά δεδομένα φαίνεται ὅτι διαψεύδονται καί τά κρούσματα προσβολῆς ἀπό τήν ἀσθένεια εἶναι μηδενικά. Αὐτό διασφαλίζει ὅτι ἡ κατάσταση θά συνεχίσει ἔτσι καί στό μέλλον; Ἀσφαλῶς καί ὄχι! Διότι ἀνά πᾶσα στιγμή εἶναι δυνατόν νά ἀλλάξει, ἐάν ἡ θεία βουλή ἀποδοκιμάσει τά ἀνάξια χείλη, τά χέρια καί τίς καρδιές, πού τολμοῦν νά προσεγγίζουν τό φρικτό Μυστήριο. «Τίς γάρ ἔγνω νοῦν Κυρίου; Ἤ τίς σύμβουλος αὐτοῦ ἐγένετο;» (Ἠσ. 40,13). Ἑντούτοις, πρός τό παρόν ὁ Κύριος ἔτσι ἐπιλέγει νά κάνει αἰσθητή τήν παρουσία του ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ του, καταισχύνοντας «χείλη δόλια» (Ψαλμ. 11,4) καί βέβηλα.
   Στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση ἔχει ἐπικρατήσει μία καί μόνον θεολογία καί ἕνα μόνον ἦθος γιά τήν προσέλευση ὅλων τῶν ἀνθρώπων χωρίς ἐξαίρεση στήν θ. Εὐχαριστία καί στήν μετάληψη τῶν Τιμίων Δώρων: ὅσο κι ἄν φαίνεται παράξενο, εἶναι ἡ θεολογία καί τό ἦθος τῆς πόρνης γυναικός τοῦ εὐαγγελίου (Λουκ. 7,36-50). Ἀηδιασμένη ἀπό τήν ἀθλιότητα τῆς ζωῆς της καί λαχταρώντας τήν σωτήρια συνάντηση μέ τόν Θεάνθρωπο, ἡ ταλαίπωρη αὐτή γυναίκα διείσδυσε κρυφά στό σπίτι τοῦ Σίμωνα (μέ κίνδυνο βάναυσης κακοποίησής της), ἔτρεξε καί ἀγκάλιασε τά πόδια τοῦ Ἰησοῦ, τά μούσκεψε μέ τά δάκρυά της, τά σκούπισε μέ τά χείλια της καί τά στέγνωσε μέ τά μαλλιά της. Δέν ἀναλογίσθηκε οὔτε γιά μιά στιγμή πόσα μικρόβια ἔφεραν ἐπάνω τους, πόσο λερωμένα ἦταν, οὔτε πόση λάσπη καί ἰδρῶτα εἶχαν ἀπό τήν ὀδοιπορία, μιᾶς καί ὁ φαρισαῖος οἰκοδεσπότης τά εἶχε ἀφήσει ἄπλυτα. Αὐτή ἦταν ἡ προσφορά ἀγάπης τοῦ ἀνθρώπου στόν Θεάνθρωπο, μέ τήν ὁποία εἰσέπραξε τήν ἀντιπροσφορά τῆς ἀπαλλαγῆς της ἀπό τήν πραγματική αἰτία μολυσμοῦ καί τῆς δωρεᾶς τῆς ἀληθινῆς ὑγείας: «ἀφέωνται αἱ ἁμαρτίαι αὐτῆς αἱ πολλαί, ὅτι ἠγάπησε πολύ».
   Σέ κάθε περίπτωση, κάθε κρίση, μικρή ἤ μεγάλη, ἀποτελεῖ μετρητή τῆς ἀξίας καί τοῦ εἰδικοῦ βάρους τοῦ καθενός ἀνθρώπου ξεχωριστά καί ὄχι τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀγάπη καί ἡ συντριβή τῆς μετάνοιας προετοιμάζουν καί καλλιεργοῦν τήν ψυχή, ὥστε νά συμμετέχει μέ συναίσθηση στό Μυστήριο τῶν Μυστηρίων. Ὅσοι στή δύσκολη αὐτή περίοδο χρειάστηκε νά παλαίψουμε μέ λογισμούς ἀπιστίας καί ὀλιγοπιστίας, ἡ Ἐκκλησία μᾶς προσφέρει τό μυστήριο τῆς μετάνοιας καί τῆς ἐξομολόγησης ὥστε νά ἐλαφρύνουμε τήν ψυχή μας καί στέκει δίπλα μας γιά νά καλλιεργήσει καί νά στηρίξει τήν πίστη μας μέ τόν λόγο τοῦ Θεοῦ. Ἀλλά καί γιά ὅσους δέν ταλαντεύτηκαν ἀπό τόν ἄνεμο τῆς ἀμφισβήτησης καί ἔμειναν «ἑδραῖοι τῇ πίστει», ὅλα αὐτά τά γεγονότα εἶναι μία καλή εὐκαιρία γιά νά ἐλέγξουμε τόν πόθο καί τήν ἀγάπη μέ τήν ὁποία προσερχόμαστε στό Μυστήριο.
   Νά θυμόμαστε ἀκατάπαυστα ὅτι θά ἔρθει κάποια στιγμή ἡ ὥρα τῆς προσωπικῆς μας συνάντησης μέ τόν Υἱό τοῦ ἀνθρώπου, «ὅταν ἔλθῃ ἐν τῇ δόξῃ αὐτοῦ» (Ματθ. 25,31). Ἄν μέ ἀφορμή τήν πανδημία, μᾶς κοιτάξει στά μάτια καί μᾶς ἀπευθύνει τό ἐρώτημα: «Ἀφοῦ ὅταν σέ προσκάλεσα, σέ διαβεβαίωσα ὅτι “τοῦτό ἐστι τό σῶμά μου καί τοῦτό ἐστι τό αἷμά μου”, ἐσύ “ὁλιγόπιστε, εἰς τί ἐδίστασας;”», δέν εἶναι ἄραγε ἡ παροῦσα κρίση μία πολύ καλή εὐκαιρία νά ἑτοιμάσουμε τήν κρίσιμη ἀπάντηση, πού θά δώσουμε;

Ἀθανάσιος Παπαρνάκης
Ἀναπληρωτής Καθηγητής
Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ.

ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΠΑΡΑΓΓΕΙΛΕΤΕ

ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ "ΑΠΟΛΥΤΡΩΣΙΣ", τηλ. 2310 274518

ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΜΟ

  Ἀδελφοί, Χριστός Ἀνέστη!
  Εὐχαριστοῦμε τόν ἅγιο Θεό καί πατέρα μας, πού μᾶς ἀξιώνει νά ψάλουμε καί μαζί τό «Χριστός Ἀνέστη» στόν κοινό πλέον ἐκκλησιασμό μας.
  Ὡς ἔνδειξη ὅμως εὐγνωμοσύνης μας στόν Ἀναστημένο Κύριο γιά τήν ζωντανή παρουσία καί τήν προστασία Του στήν ζωή μας, ὀφείλουμε, σύμφωνα καί μέ τίς ὑποδείξεις τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς Πολιτείας (ὑπ᾿ ἀρ. Δ1α/ΓΠ. οἰκ. 29519/ 12.05.2020/ΦΕΚ Β’ 1816/ 12.05.2020 ΚΥΑ), νά ἀκολουθήσουμε κάποιες συστάσεις-μέτρα. Στόχος εἶναι ἡ διατήρηση τῆς ὑγείας καί τῆς ἀσφάλειας ὅλων μας, ἀλλά καί ἡ ἀποφυγή κυρώσεων.
  Σᾶς ἐνημερώνουμε ὅτι στόν Ἱ. Ν. Ἀναλήψεως τοῦ Σωτῆρος τῆς Ὀρθόδοξης Ἀδελφότητας «Χριστιανική Ἐλπίς»:
1. Θά τελεῖται μία Θ. Λειτουργία στίς 7:20-10:00 π.μ.
2. Ὁ αὔλειος χῶρος θά λειτουργεῖ ὡς ἐπέκταση τοῦ Ναοῦ. Γιά τόν λόγο αὐτό δέν θά ὑπάρχει δυνατότητα εἰσόδου αὐτοκινήτου.
3.  Ἡ προσέλευση καί ἡ τοποθέτησή σας σέ καθορισμένες θέσεις τόσο ἐντός τοῦ Ναοῦ, ὅσο καί στόν αὔλειο χῶρο, θά καθορίζεται ἀπό ὁρισμένο πρόσωπο στήν ἐξωτερική πύλη.

    Στήν συνέχεια καί γιά τήν σωστή τήρηση τῶν ἀποστάσεων (1,5 - 2 μ.) θά σᾶς κατευθύνουν κάποιες ἀδελφές.
4. Κρίνεται ἀπαραίτητο νά ἔχετε μαζί σας:
   • Μάσκα προσωπική (ἡ χρήση τῆς μάσκας θά γίνεται στίς μετακινήσεις σας καί κατά τήν ἀποχώρησή σας).
   • Ἀντισηπτικό.
   • Μπουκαλάκι μέ νερό.
5. Προαιρετικά, ἐπειδή οἱ περισσότεροι θά ἐκκλησιασθοῦν στόν ἐξωτερικό χῶρο, συστήνεται:
   • Καπελάκι γιά τά παιδιά.
   • Ὀμπρέλα ἤ γυαλιά ἡλίου κτλ.
   • Πτυσσόμενα σκαμπό, ἄν ὑπάρχουν.
6. Ἡ αἴθουσα στό ὑπόγειο τοῦ Ναοῦ, τό Κατηχητικό, τό Βιβλιοπωλεῖο, ἡ Παιδική Χαρά, ὁ αὔλειος χῶρος τοῦ Δημοτικοῦ Σχολείου καί τοῦ Νηπιαγωγείου δέν θά λειτουργοῦν μετά τήν Θ. Λειτουργία.

7. Μετά τό τέλος τῆς Θ. Λειτουργίας
   • Ὅσοι δέν θά κοινωνήσουν θά ἀποχωρήσουν ἥσυχα, ξαναφορώντας τήν μάσκα καί προσπαθώντας νά κρατήσουν τίς σωστές ἀποστάσεις (1,5 - 2 μ.).
   • Οἱ ὑπόλοιποι θά παραμείνουν προσευχόμενοι στίς θέσεις τους μέ τάξη καί ὑπομονή. Τήν κατάλληλη στιγμή θά ἐνημερώνονται ἀπό τίς ἀδελφές τοῦ χώρου, γιά νά προσέλθουν στήν θεία Κοινωνία.
8. Πρόσφορα καί χαρτιά μέ ὀνόματα θά παραδίδονται στήν πύλη κατά τήν εἴσοδό σας.
9. Τά ἀγόρια δέν θά μποῦν στό Ἱερό καί δέν θά ντυθοῦν παπαδάκια.

Εὐχαριστοῦμε γιά τήν πολύτιμη συνεργασία σας, πού θά συμβάλει στό νά χαιρόμαστε ὅλοι αὐτές τίς πρωτότυπες ὑπαίθριες εὐχαριστηριακές μας συνάξεις.

Μέ τιμή

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ
«ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΛΠΙΣ»
Φίλυρο Θεσσαλονίκης

Παρακολουθῆστε

τήν ἐκδήλωση είς μνήμην τοῦ διδασκάλου τῆς Ἀδελφότητός μας

Στεργίου Σάκκου μέ θέμα: "Ἡ δύναμη τῆς Ἀναστάσεως".

                                                 Ἀδέλφια μου, Χριστός ἀνέστη!
  Δέν ὑπάρχει πιό χαρούμενο καί ἐλπιδοφόρο μήνυμα ἀπό αὐτό πού ἀκούστηκε καί πάλι σέ ὅλους τούς ὀρθόδοξους ναούς ἀνά τόν κόσμο. Εἶναι τό μήνυμα τῆς νίκης τῆς Ζωῆς ἐπί τοῦ θανάτου.
  Χριστός ἀνέστη! Μία ἰαχή νίκης, πού φέτος μέσα στό κλίμα ἐντόνου φόβου καί ἀνασφάλειας πού ζεῖ σύμπασα ἡ ἀνθρωπότητα, παίρνει ἕνα ἰδιαίτερο καί συγκλονιστικό νόημα. Φρικιοῦμε γιά τήν κυριαρχία τοῦ θανάτου πάνω στή γῆ μέ τά χιλιάδες θύματα τῆς πανδημίας. Ἀγωνιοῦμε γιά τό μέλλον πού κανείς δέν μπορεῖ νά προβλέψει μέ βεβαιότητα. Διάφορα εὐφάνταστα σενάρια καί κάποτε διαδόσεις προφητειῶν ἀμφιβόλου προελεύσεως δημιουργοῦν μία ζοφερή κατάσταση καί περισφίγγουν τήν καρδιά μας κάνοντας τήν ἀγωνία μας μεγαλύτερη. Ἴσως γιά μᾶς οἱ σκοτεινές ὧρες τοῦ Πάθους δέν ἔχουν περάσει. Βιώνουμε ἀκόμη τόν πόνο τοῦ Σταυροῦ...
  Ὡστόσο ἡ Ἀνάσταση εἶναι ἕνα γεγονός. Ὁ Χριστός ἀνέστη καί νίκησε τόν θάνατο, νίκησε τήν ἁμαρτία, νίκησε τόν διάβολο καί ὅλα τά σχέδιά του εἰς αἰῶνας αἰώνων.
  Ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, μήν πανικοβάλλεσθε, μήν πτοεῖσθε γιά τά τωρινά ἤ τά ἐπερχόμενα δεινά. Ἡ ἰαχή τῆς Ἀποκάλυψης «ἐξῆλθε νικῶν καὶ ἵνα νικήσῃ» εἶναι διαχρονική καί ἀφορᾶ καί στή δική μας ἐποχή. Τόν σταυρό διαδέχεται πάντοτε ἡ Ἀνάσταση! Τά φοβερότερα δεινά τοῦ ἀνθρώπου, ὁ θάνατος καί ἡ ἁμαρτία, ἔχουν νικηθεῖ κατά κράτος. Γι᾿ αὐτό, στούς χριστιανούς πού κατατάσσονται στό στρατόπεδο τοῦ Ἀναστημένου νικητῆ, ζώντας μέ ὑπακοή στό θέλημά του, δέν ταιριάζει οὔτε ὁ φόβος οὔτε ὁ πανικός. Ἀφήνουμε τήν προσωπική μας ζωή στά χέρια τοῦ παντοδύναμου Θεοῦ καί ἀσκοῦμε τήν φιλαδελφία ἐφαρμόζοντας τά μέτρα πού ὑπαγορεύει ἡ ἐπιστήμη. Πορευόμαστε πρός τό μέλλον μέ ἀκράδαντη πίστη πώς ὁ Κύριος κρατᾶ στά χέρια του τήν ἱστορία τοῦ κόσμου. Ἡ ἀγάπη καί ἡ πίστη θά φέρουν στήν καρδιά μας τήν εἰρήνη.
  Πολύ κατάλληλο ἕνα μικρό ἀπόσπασμα ἀπό τό ἑρμηνευτικό ὑπόμνημα στήν Ἀποκάλυψη τοῦ ἀειμνήστου Διδασκάλου μας Στεργίου Σάκκου, τοῦ διαπρυσίου κήρυκος τῆς Ἀναστάσεως: «Τά σοβαρά προβλήματα καί οἱ θλίψεις πού ἀντιμετωπίζουν (οἱ πιστοί) δέν εἶναι ἄγνωστα στόν Θεό. Παντοῦ καί πάντοτε τό ἅγιο Πνεῦμα παρακολουθεῖ τά περιστατικά τῆς ζωῆς τους, τά εὐχάριστα καί τά δυσάρεστα, καί θά δώσει τήν σοφία καί τήν δύναμή του γιά τήν σωστή ἀντιμετώπιση».
  Προσφιλῆ μου ἀδέλφια, θά ἤθελα αὐτές τίς δύσκολες μέρες νά κυριαρχεῖ στή σκέψη μας καί στήν καρδιά μας, νά διαποτίσει ὅλο τό εἶναι μας ἡ ἀκλόνητη ἀλήθεια ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός σφαγιάσθηκε σάν ἄκακο ἀρνί στόν Γολγοθᾶ, πέθανε θεληματικά πάνω στό σταυρό, ἀλλά καί ἀναστήθηκε φέροντας τίς πληγές τῆς σφαγῆς του σάν τρόπαια νίκης.
  Καί τό γεγονός αὐτό τό ἐπιβεβαιώνουν ἀδιαλείπτως οἱ μάρτυρες τῆς Ἀναστάσεως, δηλαδή ὅλα τά πιστά μέλη τῆς Ἐκκλησίας, ἀπό τήν Πεντηκοστή μέχρι σήμερα, πού βιώνουν μέ τόν καθημερινό τους ἀγώνα τήν Ἀνάσταση ὡς γεγονός τῆς προσωπικῆς τους ζωῆς καί ἀναφωνοῦν: Ἀληθῶς Ἀνέστη ὁ Κύριος!
  Ἄς πρεσβεύει στόν Ἀναστημένο μας Κύριο ἡ Παναγία μας καί ὅλοι οἱ ἅγιοι, ἀφενός μέν γιά τήν διασφάλιση τῶν συνόρων τῆς πατρίδος μας ἀπό κάθε ξένη ἐπιβουλή, ἀφετέρου γιά τήν διαφύλαξη τῆς ὑγείας ὅλων τῶν ἀνθρώπων ἀπό τήν πανδημία. Νά πρεσβεύουν καί γιά τόν καθένα μας προσωπικά, ὥστε νά ἀντιμετωπίσουμε τίς τρέχουσες δυσκολίες μέ ἀκλόνητη πίστη στήν πρόνοιά Του καί νά αὐξηθεῖ ἡ ἀγάπη μας στό πρόσωπό Του.

Μέ ἐγκάρδιες καί ἀναστάσιμες εὐχές
π. Μιχαήλ Κόνιας

   Πόσες φορές διαπιστώσαμε πως οι συνδυασμοί μικρογεγονότων στην καθημερινότητά μας κρύβουν μέσα τους μεγάλα μηνύματα. Αρκεί να έχουμε δέκτες ανοιχτούς για να τους προσλάβουμε!
   Απρίλιος 2020 εν Ελλάδι… η εργασία πλέον εδώ και καιρό για κάποιους συνεχίζεται κάτω από αυστηρά μέτρα, για άλλους έχει παύσει πλήρως, ενώ για αρκετούς πραγματοποιείται πλέον από το σπίτι… Στην τελευταία περίπτωση εντασσόμαστε και οι εκπαιδευτικοί. Μετά από αρκετές εβδομάδες έχουμε εξοικειωθεί πλέον μικροί και μεγάλοι με την ηλεκτρονική μας τάξη κι επικοινωνούμε όσο πιο ζεστά και ζωντανά μπορούμε με τους μαθητές μας… Αυτό αποτελεί μία από τις πάμπολλες συμβουλές που λάβαμε από τις προϊστάμενες αρχές, αλλά αναμφίβολα μια τέτοια ενθαρρυντική στάση πηγάζει από την καρδιά του καθενός μας αυθόρμητα προς όλα τα παιδιά μας.
  Χθες, λοιπόν, σχεδίασα μια επαναληπτική δραστηριότητα για τους πιο μικρούς μου μαθητές, τα πρωτάκια του γυμνασίου. Αγαπάμε ιδιαιτέρως την Οδύσσεια, καθώς είναι ένα περιπετειώδες ναυτικό παραμύθι που μας ταξιδεύει σε άλλους κόσμους φανταστικούς! Αντλούμε καίρια μηνύματα ζωής από τον σοφό μας ποιητή που εδώ και χιλιάδες χρόνια παραμένει το πιο συναρπαστικό αναγνωστικό στη χώρα μας!
  Επέλεξα αυτή τη φορά να ξαναδούμε και να εμπεδώσουμε καλύτερα το περιστατικό με την περιπέτεια στο νησί των Κυκλώπων. Το πάθημα του Πολύφημου πάντα προκαλεί εντύπωση και εγείρει ζωηρές συζητήσεις. Παρακολουθήσαμε πολύ σύντομα και ένα βίντεο όπου ο πολυμήχανος Οδυσσέας αποκρύπτει την αληθινή του ταυτότητα πίσω από ένα πλαστό όνομα: Ουδείς! Με λένε «Κανείς». Πρώτη αντίδραση των παιδιών ως συνήθως το γέλιο και σχόλιο επαινετικό για την εξυπνάδα του ήρωά μας. Πραγματικά με αυτή την τόσο ευφυή απάντηση σε συνδυασμό με το υπόλοιπο σχέδιο ο Οδυσσέας κατάφερε να νικήσει το γιγάντιο τέρας και να γλιτώσει από τα χέρια του. Συμπεράναμε, λοιπόν, πως το «ουδείς» ήταν εξαιρετική έμπνευση, δείγμα ευστροφίας. Αποτέλεσε τη βάση της επιτυχίας του σχεδίου, το θεμέλιο για τη σωτηρία τη δική του και των λιγοστών συντρόφων.
  Αποχαιρέτησα τους μαθητές με ένα πλατύ χαμόγελο στην οθόνη, κουνώντας εγκάρδια το χέρι μέχρι να αποχωρήσει και ο τελευταίος. «Κλείδωσα» την τάξη κι έκλεισα τον υπολογιστή. Αρκετά με τις οθόνες, σκέφτηκα. Αύριο πάλι. Τώρα ας μελετήσω κάτι ωφέλιμο. Πλησίασα στη βιβλιοθήκη και με μια γρήγορη ματιά επέλεξα ένα πνευματικό βιβλίο με την ευχή να με στηρίξει αυτές τις δύσκολες μέρες. Άνοιξα στη μέση περίπου κι έσκυψα να διαβάσω μια ομιλία του γέροντα Ζαχαρία που θα με συντρόφευε εκείνο το μεσημέρι… έμεινα άναυδη! Διάβαζα και ξαναδιάβαζα τις πρώτες αράδες της σελίδας… Ο γέροντας από το Έσεξ μεταφέρει διδαχές τού προσφάτως αγιοκαταταχθέντος γέροντα Σωφρονίου Σαχάρωφ. Συνέχισα μέχρι τέλος του κεφαλαίου.
  Ο ρώσος πατέρας της ορθόδοξης εκκλησίας συμβούλευε πως για μια ανάβαση στον ουράνιο θρόνο της δόξης είναι ανάγκη να προηγηθεί πρώτα μια κατάβαση μετανοίας και δακρύων, όπως το είχε διδαχθεί ο ίδιος από τον δικό του γέροντα, τον άγιο Σιλουανό. Να επιμείνω στην αυτομεμψία. Να γίνω «ουδείς», να ταπεινώσω τον εαυτό μου, να τον τοποθετήσω κάτω από όλους τους αδελφούς, να ζήσω ως «κανένας». Επαναλάμβανε συχνά πυκνά αυτή την αγιοπνευματική ορολογία… επιτακτική ανάγκη να ζήσω ως «ουδείς». Το τοποθετεί ως κλειδί που θα εξοντώσει το τέρας του εγωισμού μέσα μου, το πνεύμα της υπερηφανείας.
  Έμεινα να συλλογίζομαι πως ο παντογνώστης Κύριος που ετάζει νεφρούς και καρδίας διάβασε πέρα ως πέρα την εσωτερική μου ανάγκη και μου α-πάντησε τόσο εύγλωττα. Κι αν εγώ επεσήμανα στους μικρούς μαθητές μου ότι είναι δείκτης εξυπνάδας η ιδέα του Οδυσσέα να αυτοαποκαλεστεί «ουδείς», καλούμαι τώρα εγώ με τη σειρά μου ακολουθώντας τις νουθεσίες του γέροντα να αξιολογήσω την πνευματική ευφυία των αγωνιστών της πίστεως που έζησαν με αυτό το όνομα πάνω σε αυτή τη γη και εξήλθαν από το σπήλαιο των παθών σεσωσμένοι νικητές.
  Ενδεικτικό παράδειγμα ασκητή που βίωνε αυτό το «ουδείς» και το δίδασκε ποικιλοτρόπως αναφέρεται στο γεροντικό ο αββάς Ζαχαρίας. Στην επίμονη παράκληση του αββά Μακαρίου να του πει ένα ρήμα ζωής, ένα λόγο ωφελείας ο πεπειραμένος ασκητής άρχισε να κλαίει… ο συνομιλητής όμως ικέτευε για λόγο. Τότε, έβγαλε το μοναχικό του σκούφο τον έριξε κάτω κι άρχισε να τον τσαλαπατά επίμονα. Στην απορία του Μακαρίου εξήγησε. Αν δεν αποδυθούμε το εγώ μας κι αν δεν το «πατήσουμε» κάτω, δε θα γίνουμε ποτέ αληθινοί μοναχοί.
  Το μήνυμα αυτής της εποπτικής διδασκαλίας είναι σίγουρα για κάθε πιστό… να γίνω «ουδείς», να τοποθετήσω όχι γνωσιολογικά αλλά υπαρξιακά τον εαυτό μου υποκάτω πάντων των αδελφών, να γίνω χαλί, υποπόδιο κάτω από τα πόδια τους, να δω και να σεβαστώ τον κόπο των άλλων, να θαυμάσω τον όποιο αγώνα τους, να εμπνευστώ από τα χαρίσματά τους… αν σταθερά ομολογώ τη μηδαμινότητά μου τότε βρίσκομαι στο χώρο της αλήθειας. Κι αυτή η αλήθεια της αθλιότητάς μου είναι υγιής. Δεν με ρίχνει σε απελπισία, αλλά με ρίχνει στα γόνατα για εκτενή προσευχή μετανοίας κι από εκεί… με ρίχνει στην αγκαλιά του Χριστού.
  Βέβαια, υπάρχει μια διαφορά… στον πανάρχαιο μύθο ο ήρωας μεταχειρίστηκε τον δόλο και προσποιήθηκε πως έχει το όνομα «ουδείς», ενώ στη χριστιανική ζωή το βίωμα αυτό της συνεχούς σμίκρυνσης έχει ισχύ μόνο στο πλαίσιο της γνησιότητας και της ειλικρίνειας. Τότε οδηγεί στην όντως ζωή, είναι η πλέον αληθινή αλήθεια και μακάριοι όσοι έχουν πνευματικό IQ για να το συλλάβουν!
  Να γίνω ουδείς … να πάψω να είμαι «εγώ», γιατί όλοι λίγο ή πολύ φιλοξενούμε μέσα μας έναν υπερόπτη Λουδοβίκο, γι’ αυτό και κινούμαστε ή σκε-φτόμαστε λες και το κράτος ή ο κόσμος όλος να είμαι εγώ. Αυτό το καταραμένο «εγώ» το φορώ καμαρωτά κορόνα στο κεφάλι μου… Μάλλον αυτός είναι ο πιο επικίνδυνος κοροναϊός και είναι επιτακτική ανάγκη να τον ρίξω κάτω και να τον ποδοπατήσω… όπως μας συμβουλεύει ο γέροντας. Με το «ουδείς» σώζω την ψυχή μου αλλά και τους συντρόφους - αδελφούς γύρω μου! Αντίθετα, κάθε φορά που επιλέγω τη φοβερή αμαρτία του εγωισμού που μέσα της φέρει πάντα τα ανομήματα, βλάπτω όχι μόνο τον εαυτό μου, αλλά μολύνω επικίνδυνα και το περιβάλλον μου και κατ’ επέκταση λειτουργώ καταστροφικά για όλο το γένος του Αδάμ….
  Ποτέ δεν φανταζόμουν πως τελειώνοντας την ηλεκτρονική διδασκαλία με τους μαθητές μου κι αφού χάρηκα για τις ηθικές προεκτάσεις που πήρε το μάθημα και για τις συμβουλές που τους έδωσα στο τέλος πως θα μου έστελνε τόσο εύγλωττο ερμηνευτικό υπόμνημα ο ουρανός…. Λοιπόν, από όποια ερμηνευτική πλευρά κι αν το πιάσω, συμφέρει να αγωνιστώ να ζήσω ως «ουδείς».

Αγγελική Τσιραμπίδου

Φιλόλογος

	ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΜΑΣ ΔΕΝ ΧΑΘΗΚΑΝ                                  Στ. Ν. Σάκκου Ἡ αὐθεντική ἀπάντηση τῆς Ἐκκλησίας στά βασανιστικά ἐρωτήματα: Ὅλα τελειώνουν στό μνῆμα; Μποροῦμε νά ἐπικοινωνήσουμε μέ τούς νεκρούς μας; Πότε, ποῦ καί πῶς;
	Η ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΚΕΚΟΙΜΗΜΕΝΟΥΣ  Ὁ θάνατος ἀποτελεῖ τήν πιό τραγική ἀλλά καί τήν πιό ἀληθινή πραγματικότητα τῆς ζωῆς μας. Τί γίνονται οἱ νεκροί μας; Ποῦ πᾶνε ὅσοι φεύγουν ἀπό αὐτόν τόν κόσμο; Μποροῦμε νά ἐπικοινωνήσουμε μαζί τους; Τό μικρό αὐτό βιβλιαράκι δίνει παρηγοριά καί μήνυμα ἐλπίδας στούς πενθοῦντες καί παρακινεῖ ὅλους μας νά σκύψουμε στήν ἁγία Γραφή, γιά νά βροῦμε τήν σίγουρη ἀπάντηση στά ἐρωτήματα πού βασανίζουν τήν καρδιά μας.
	ΠΑΡΑΔΕΙΣΟΣ ΚΑΙ  ΚΟΛΑΣΗ                            Στ. Ν. Σάκκου Πῶς εἶναι ὁ Παράδεισος; Τί γίνεται στήν Κόλαση; Ἡ ἀληθινή ἀπάντηση-ἀπόδειξη γιά ὅσους ἀπιστοῦν ἤ ἀμφισβητοῦν τή μετά θάνατον πραγματικότητα.

ΖΗΤΗΣΤΕ ΤΑ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ "ΑΠΟΛΥΤΡΩΣΙΣ", τηλ. 2310 274518