Τελείωσε καί τό ἀποκριάτικο ξεφάντωμα. Ἀσφαλῶς ἡ οἰκονομική κρίση δέν ἐπέτρεψε νά ἐπαναληφθοῦν οἱ σπατάλες τοῦ παρελθόντος, δέν σημαίνει ὅμως ὅτι ἔλειψαν αὐτές παντελῶς. Σέ κάθε δῆμο διετέθησαν κονδύλια γιά τίς ἀποκριάτικες ἐκδηλώσεις.
   Ὑποστηρίζουν κάποιοι: «Εἶναι ἀνάγ­κη γιά τούς ἀνθρώπους τό πανηγύρι, πόσο μᾶλλον γιά ἀνθρώπους πού δυσκολεύονται ἤ ἀκόμη καί συνθλίβονται οἰκονομικά. Εἶ­ναι κάποια, ἔστω καί βραχύβια, ἐκτόνω­ση, μετά ἀπό τήν ὁποία ἐπανέρχονται στή σκληρή πραγματικότητα ἀνανεωμένοι. Ἡ μέθεξη στά δρώμενα δρᾶ ἀντικαταθλιπτι­κά».
   Τή θέση αὐτή ὑποστήριξαν στό παρελθόν ξένοι ταξιδιῶτες, οἱ ὁποῖοι συμμετεῖχαν σέ γιορτές τοῦ ὑπόδουλου στούς Τούρκους Γένους. Ἐκεῖνο πού δέν εἶχαν κατανοήσει ἐκεῖνοι ἦταν ὅτι ὁ πανηγυρισμός εἶχε ὡς ἐπίκεντρο τήν Ἐκκλησία καί ὅτι τό πανηγύρι ἦταν πρωτίστως θρησκευτικό. Οἱ πιστοί προσέρχονταν μέ πίστη νά τιμήσουν τόν Θεό καί τούς ἁγίους του καί προσπαθοῦσαν νά δομήσουν τήν προσωπική, οἰκογενειακή καί κοινωνική τους ζωή μέ βάση τίς ἐντολές τοῦ Εὐαγγελίου. Δέν ἦταν τό πανηγύρι φυγή ἀπό τή σκληρή πραγματικότητα τοῦ καθημερινοῦ βίου, ἦταν ἡ ἐνδυνάμωση, γιά νά ἀντέξουν αὐ­τήν. Δέν ἰσχύει τό ἀνάλογο στή μέθεξη τῶν ἀποκριάτικων δρωμένων, ὥστε νά δίδεται ἡ ἴδια ἑρμηνεία ἀπό «γόητες πού προκόβουν στό κακό πλανώντας καί πλανώμενοι» (βλ. Β΄ Τι 3,13).
   Ἡ φυγή ἀπό τήν πραγματικότητα σέ καμιά περίπτωση δέν συνιστᾶ λύση τοῦ προβλήματος. Δέν εἶναι δυνατόν νά ἀντλήσει κάποιος δυνάμεις, γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν σωρευμένων βιοτικῶν προβλη­μάτων μετέχοντας σέ ἐπιχείρηση ἐκχυδαϊσμοῦ καί ἐξαχρείωσης. Βέβαια, πρέπει νά δεχθοῦμε καί κάτι σημαντικό, πού διαφεύγει συνήθως ἀπό τούς ἐλάχιστους ἐπικριτές τῶν δρωμένων: Ὁ ἐκχυδαϊσμός καί ἡ ἐξαχρείωση τῆς καθημερινῆς ζωῆς ἔχει ὑ­περβεῖ πλέον κατά πολύ τά ἀντίστοιχα τῆς περιόδου τῆς ἀποκριᾶς. Μάλιστα ἡ μι­κρή ὀθόνη ἔχει καταστεῖ ὀχετός, πού ἀποβάλλει τά λύματα πνευματικοῦ βορβόρου στό ἐσωτερικό κάθε οἰκίας!
   Ἡ χώρα μας διέρχεται κρίση πρωτίστως ἀξιῶν καί ὄχι οἰκονομική. Ἔχουμε καταστεῖ περίγελως τῶν οἰκονομικά εὐρωστότερων λαῶν τῆς Εὐρώπης καί ἐμμένου­με στήν ἀθλιότητα μή ἔχοντας τήν παρα­μικρή διάθεση αὐτοκριτικῆς. Τό θλιβερό εἶναι ὅτι οἱ πρωταγωνιστές τῶν δρωμένων κατά τήν περίοδο τῆς ἀποκριᾶς τονίζουν κατά κόρον τήν προσήλωση στήν παράδοσή μας. Καί ἐννοοῦν παράδοση κάθε τι πού ἀντιμάχεται τήν Ἐκκλησία, ἀπό τά κατάλοιπα τῆς ἀφροδισιακῆς καί διονυσι­α­κῆς λατρείας μέχρι τήν ἀπαξίωση τοῦ ἐτήσιου θρησκευτικοῦ πανηγυριοῦ, ἐπίκεντρο τοῦ ὁποίου ἔχει καταστεῖ πλέον ἡ ὁλονύκτια δια­σκέδαση κατά τήν παραμονή καί ἡ ἀποκοπή του ἀπό τή θεία Λειτουργία τῆς ἑ­πομένης. Γιά ὅλα αὐτά ἔχουμε ἐθιστεῖ στό ψεῦδος καί τό ἀποδεχόμαστε μέ εὐχαρίστηση, καθώς ἡ ἀλήθεια εἶ­ναι συνήθως πικρή καί μᾶς πονᾶ.
  Τή Μεγάλη Τεσσαρακοστή ἡ Ἐκ­κλη­σία τοῦ Χριστοῦ μᾶς εἰσάγει σέ περίοδο ἑτοιμασίας μέ νηστεία, προσευχή καί ἐγκράτεια. Ἔχοντας, ὅσοι νηστεύ­ουμε, παρεξηγήσει τήν οὐσία τῶν πραγμάτων ἐπιδιώκουμε τήν ἐξεζητημένη νη­στεία τῶν ἐναλλακτικῶν ἀπολαύσεων, πού στηρίζεται στά πανάκριβα θαλασσινά καί σέ ὑποκατάστατα ζωικῶν τροφῶν μέ βάση τή βιομηχανική ἐπεξεργασία τῆς σόγιας, τοῦ συμβόλου τῆς νέας τάξης στό χῶρο τῆς γεωργίας. Χωρίς νά συνειδητοποιοῦμε, ἀναλαμβάνουμε τόν ρόλο τοῦ Φαρισαίου, παρά τήν ἔγ­καιρη ἐπισήμανση τοῦ τρομεροῦ πάθους τῆς ὑπερηφάνειας κατά τήν ἀρχή τοῦ Τριωδίου. Εἴμαστε ἕτοιμοι νά προβάλουμε τήν ὑπεροχή μας ἔναντι τῶν ἄλλων πού δέν εἶναι σάν ἐμᾶς καί νά στηλιτεύσουμε τή σάπια κοινωνία, γιά τό κατάντημα τῆς ὁποίας φταῖνε μόνο οἱ ἄλλοι. Καί ὅμως «πολλά πταίομεν ἅπαντες». Εἶναι καιρός νά συν­ειδητοποιήσουμε τήν κατάντιά μας καί νά ἐπανέλθουμε στήν ὁδό τῆς μετανοίας, ἀπό τήν ὁποία μᾶς ἀπομάκρυνε ἡ ἀλαζονεία μας. Ἡ νύχτα τῶν δεινῶν μας θά εἶναι μα­κρᾶς διαρκείας, παρά τά περί τοῦ ἀντιθέτου διατυμπανιζόμενα. Μέ τή μετάνοια μποροῦμε νά δώσουμε νόημα στά ὅσα συμβαίνουν, ὥστε νά πορευθοῦμε μέ ὑπομονή καί ἀντοχή πρός μιά αἴσια ἔκβαση. Χωρίς νόημα οἱ δοκιμασίες γίνονται ἀφόρητες καί δέν ἀρκοῦν τότε οἱ ὀλιγοήμερες διαφυγές, ἀλλά ἀναζητοῦνται διέξοδοι διαρ­κείας, ὅπως ὁ ἐθισμός σέ ποικίλες οὐσίες πού ἐγγυῶνται τή λήθη, τόν κατευνασμό ἤ τήν ψευδῆ εὐφορία, καί ὁ τερματισμός τοῦ βίου, ὅταν αὐτός μᾶς συντρίβει ἤ ἔχει καταστεῖ χωρίς νόημα.
   Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἐλεύθερος νά ἐπιλέξει. Ἀλλά ἀ­κριβῶς ἐπειδή εἶναι ἐλεύθερος, εἶναι ὑπεύθυνος.

Ἀπ. Παπαδημητρίου

  Σωτήριος ἱστορικός σταθμός
 Στενός καί αἰωνόβιος ὁ δεσμός τῆς πατρίδος μας μέ τήν ὀρθόδοξη πίστη! Αὐτή ἡ πίστη ἀνέ­στη­σε ἀπό τήν στάχτη τήν Ἑλ­λά­δα, πού παρέπαιε στά σκοτά­δια τῆς εἰδωλολατρίας, ρη­μα­γμένη ἀπό τήν διχό­νοια καί στερημένη ἀπό τήν ἀρχαία δόξα της. Ὅταν ταπεινωμένη καί ἐξα­θλι­ωμένη κατα­κτή­θηκε ἀπό τούς Ρωμαίους (146 π.Χ.), ὅλοι μιλοῦσαν γιά τό τέλος τῆς Ἑλ­λάδος· «finis Graeci­ae»! Πῶς ἔγινε ἡ ἀνάσταση τῆς νεκρωμένης Ἑλλάδος; Πῶς; Ὁ νεκρεγέρτης Ἰησοῦς Χριστός μας, πού μέ τόν λόγο του ἀνόρθωσε παραλύτους καί ἀνέ­στη­σε νεκρούς, εὐ­δό­κησε καί ἔστειλε στήν πατρίδα μας τόν ἀ­πόστολο τῶν ἐθνῶν, τόν ἀπόστολο Παῦλο. Ἐ­­κεῖνος δίδαξε τήν ἀλήθεια τῆς σωτηρίας καί ἔφερε τό φῶς τοῦ Χριστοῦ. Κήρυξε τό ἅγιο Εὐαγγέλιο, πού ἐξαγγέλλει τό γεγονός τοῦ θα­νάτου καί τῆς άναστάσεως τοῦ Χριστοῦ καί με­ταγ­γί­ζει τήν ἀληθινή ζωή.
 Ἡ Ἑλλάδα ἀποδέχθηκε τό Εὐαγγέλιο καί βίωσε ἕνα διπλό θαῦμα: Ὄχι μόνο ξανάζησε ἡ νεκρή, ἀλλά ἐπιπλέον ἀπό ἐξαθλιωμέ­νη σκλάβα βρέθηκε ἀρχόντισσα κυρίαρχη τοῦ κόσμου. Τήν τίμησε ὁ Θεός μέ εὔνοια ξε­χωριστή. Ἔντυσε μέ ἱερότητα τήν προικισμένη γλῶσσα της. Στά ἑλληνικά μεταφράστηκε ἡ Παλαιά Διαθήκη. Τήν μετάφρα­ση αὐτή υἱοθέτησε ἡ Ἐκκλησία. Στά ἑλ­ληνικά, ἐπίσης, γράφτηκαν τά βιβλία τῆς Και­νῆς Διαθήκης καί διατυπώθηκαν ἔννοιες καί ὅροι θεολογικοί. Ἀπό τήν πρώτη γνωριμία της μέ τόν Χριστό ἡ Ἑλλάδα βάδισε σφιχτοδεμένη μέ τήν Ὀρθοδοξία, ἔγινε ἡ φημισμέ­νη Ρωμανία, ἡ ἔνδοξη Ρωμιοσύνη. Ἔγραψε λαμπρές σελίδες στήν ἱστορία της στηριγμένη στόν σταυρό τοῦ Χριστοῦ καί στήν προστασία τῆς Παναγίας Μητέρας του, πού κατέστη ἡ κραταιά προστασία, ἡ ὑπέρμαχος Στρατηγός τοῦ Ἔθνους μας.
 Μία ἐπιπλέον μαρτυρία, ἕνα ζωντανό μνημεῖο αὐτῆς τῆς σχέσης τοῦ Ἑλληνισμοῦ μέ τήν πίστη ἀποτελεῖ ἡ Ἀκολουθία τῶν Χαιρετισμῶν ἤ τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου. Ἡ Ἀ­κολουθία αὐτή σχετίζεται μέ δύο γεγονότα· τόν Εὐαγγελισμό τῆς Θεοτόκου καί τήν πολιορκία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τούς Ἀβάρους. ῎Ετσι συνδέεται ἡ ἱστορία τῆς πα­τρί­δος μας μέ τήν ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ· ἡ ἱστορία τῆς Κωνσταντι­νου­πόλεως, πρωτεύουσας τῆς Ρω­μιοσύ­νης, μέ τό μεγάλο γεγονός τῆς ἱστορίας τοῦ κόσμου, τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Θε­οῦ.

Ἱστορικό τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου
  Στόν καιρό τῆς δόξας της ἡ αὐτοκρατορία τοῦ Βυζαντίου, ὀρθότερα τῆς Ρωμανίας, ἐ­κτεινόταν σέ Εὐρώπη καί Ἀσία. Περιλάμβανε καί τούς Ἁγίους Τόπους. Τόν 7ο αἰ. οἱ Πέρσες καταπάτησαν ἀνατολικές περιοχές τῆς αὐτοκρατορίας, εἰσέβαλαν στά ᾿Ιεροσόλυμα καί ἅρπαξαν τόν τίμιο Σταυρό, πού ἦ­ταν ὑ­ψωμένος ἐκεῖ ἀπό τήν ἐποχή τῆς ἁγίας ῾Ελένης. Τόν μετέφεραν στήν πρωτεύουσά τους, τήν Κτησιφώντα. Μεγάλη συμφορά γιά τούς Ὀρθοδόξους· ὅπως ἐκείνη πού ἔζησαν οἱ ᾿Ισραηλῖτες στά χρόνια τοῦ Σαμουήλ, ὅταν ἀλλόφυλοι ἅρπαξαν τήν Κιβωτό τῆς Διαθή­κης! Καί τότε εἶχε γίνει σάλος. Κι ὅταν οἱ Ἰσραη­λῖ­τες κατώρθωσαν νά ἐπαναφέρουν στήν θέση της τήν Κιβωτό τῆς Διαθήκης γιόρτασαν καί πανη­γύρισαν τό γεγονός (βλ. Α´Βα κεφ. 4-6). Ὁμοίως καί ὁ αὐτοκράτορας Ἡράκλει­ος, ἐκφράζοντας τήν ἀγωνία, τόν πόνο, τήν λα­χτάρα τοῦ ὀρθοδόξου λαοῦ, θεώρησε μεγά­λη ζημία καί ὄλεθρο τήν ἁρ­παγή τοῦ Σταυροῦ. Σάν ἄλλος Μέγας ᾿Αλέ­ξανδρος, λοι­πόν, μέ μιά γενναία ἐκστρατεία διέσχισε χῶρες καί χῶρες πρός τήν ἀνατο­λή, ἔφθασε μέχρι ἔξω ἀπό τήν Κτησιφών­τα, νίκησε σέ ἀλλεπάλληλες μάχες τούς Πέρσες καί πῆρε πίσω τόν τίμιο Σταυρό (14 Σεπτεμβρίου 628).
 ᾿Αλλά τόν καιρό πού ὁ αὐτοκράτορας μέ τόν στρατό του ἀπουσίαζε σ᾿ αὐτήν τήν ἐκ­στρατεία, ἔγινε μία παρασπονδία. Οἱ ῎Αβαροι, ἄλλοι ἐχθροί, παραβίασαν τήν συνθήκη τους μέ τήν αὐτοκρατορία καί ἔκαναν μιά φοβερή, λυσσώδη ἐπιδρομή, γιά νά κυριεύσουν τήν Κωνσταντινούπολη. Ἡ ἄ­μυ­να τῆς Πόλης ἦταν μικρή, διότι ὁ στρατός ἔλειπε. Ὁ πρωθυπουργός Βῶνος καί ὁ πατριάρχης Σέργιος κινητοποιήθηκαν δραστήρια, γιά νά τήν σώσουν. Ὁ Ἡράκλειος, πού βρισκόταν στήν Σεβάστεια, μόλις πληρορορήθηκε τό γε­γονός, ἔστειλε δώδεκα χιλιάδες στρατό. Ὁ πατριάρχης κάλεσε τούς πιστούς νά πέσουν στά γόνατα, στήν προσευχή, νά ζητήσουν τήν βοήθεια τῆς Παναγίας. Περιέφερε τήν εἰκόνα της στά τείχη, γιά νά ἐμψυχώσει τούς λιγοστούς ὑπερασπιστές τῆς Πόλης. Καί τό μεγάλο θαῦμα ἔγινε! Τό ὁμολόγησαν οἱ ἴδιοι οἱ ἐχθροί, τό κατέγραψαν οἱ ἱστορικοί: Ἡ πολιοῦχος τῆς Πόλης Παναγία, ἀναδείχθηκε «ὑπέρμαχος Στρατηγός» καί τήν ἔ­σωσε. Ἀσφάλισε τά φρούρια στήν στεριά, καί στήν θάλασσα σήκωσε ἀνεμοστρόβιλο καί τρικυμία, ὥστε νά καταποντισθοῦν τά καράβια καί οἱ ἐχθροί νά κατατροπωθοῦν τήν νύχτα τῆς 7ης πρός τήν 8η Αὐγούστου τοῦ ἔτους 626. Μετά ἀπό τήν θαυμαστή σωτηρία, ὅλοι οἱ πιστοί συγκεντρώθηκαν στόν ἱερό ναό τῆς Παναγίας τῶν Βλαχερνῶν καί μέ δάκρυα ἀνέπεμψαν τήν ὁλόθερμη εὐχαριστία τους στήν ὑπεραγία Θεοτόκο, πού τούς χάρισε τήν νίκη. Ἔψαλαν τό Κοντάκιο τῶν Χαιρετισμῶν· δέν ὑπῆρχαν ἀκόμη οἱ παρακλητικοί κανόνες. Ἐπειδή μάλιστα, ὅ­πως ἐξηγεῖ τό Συνναξάρι τοῦ Σαββάτου τῆς Ε´ Ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν, «ὀρθοστάδην (=ἱστάμενος ὄρθιος) τότε πᾶς ὁ λαός» ἔψαλε τόν Ὕμνο πρός τήν Θεοτόκο, ὀνομάστηκε Ἀκάθιστος Ὕμνος.

Ποιός καί πότε συνέθεσε τόν Ὕμνο
 Προφανῶς ὁ Ὕμνος δέν συντέθηκε ἐκείνη τήν στιγμή, μέσα στίς κλαγγές τῶν ὅπλων. Δέν ἀποπνέει πολεμικό τόνο. Δέν περιέχει σαφεῖς ἀναφορές οὔτε ὑπαινιγμούς γιά ἐ­χθρική ἀπειλή, ὅπως θά ἔπρεπε, ἄν σχετιζόταν μέ τήν πολιορκία τῆς Βασιλεύουσας. Ἀντίθετα μάλιστα διακρίνεται γιά τόν βαθιά εἰρηνικό, λυρικό καί δεητικό χαρακτήρα. Προϋποθέτει πολιτική σταθερότητα, καλή καί ἤρεμη ἐκκλησιαστική κατάσταση. Οὔτε πάλι μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι συντέθηκε, ἀ­φοῦ κατατροπώθηκαν οἱ ἐχθροί, διό­τι ὁ ὑ­μνωδός θά ἀναφερόταν στήν πολιορκία, στίς δεινές συμφορές τοῦ λαοῦ, καθώς καί στό θαῦμα τῆς Παναγίας. Ἀσφαλῶς προϋ­πῆρχε καί ψαλλόταν πρός τιμήν τῆς Παναγίας. Ὁπωσδήποτε ὅμως ἐκεῖνες τίς ὧ­ρες συντέθηκε τό Κοντάκιο «Τῇ ὑπερμάχῳ Στρατηγῷ», πού ἀντικατέστησε τό ἀρχικό «Τό προσταχθέν μυστικῶς», γιά νά ἀποδώσει μέ εὐγνωμοσύνη στήν ὑπεραγία Θεοτό­κο τά εὐχαριστήρια γιά τήν νίκη. Παρόμοια θαύμ¬ατα σω-τηρίας ἀπό ἐχθρικές ἐ­πιθέσεις σημειώθηκαν καί ἀργότερα. Τό ἴδιο Συναξάρι μνημονεύει καί δύο ἐπίσης ἀποτυχημένες πολιορκίες τῶν Ἀράβων· ἐπί τοῦ αὐτοκράτορος Κωνσταντίνου τοῦ Πωγωνάτου (Σεπτέμβριος 673) καί ἐπί Λέοντος τοῦ Ἰσαύρου (16 Αύγούστου 717/8). Καί τότε ἡ σω­τηρία τῆς Πόλεως ἀποδόθηκε στήν Παναγία καί ὁ λαός τήν χαιρέτισε μέ εὐγνωμοσύνη γιά τήν προστασία της. Τό ἴδιο συνέβη καί ἐπί Μιχαήλ Γ´ (18 Ἰουνίου 860).
 Ὑποθέτω -παρατρέχοντας τίς διαφωνί­ες διαφόρων εἰδικῶν- ὅτι εἴτε μετά τή θαυμαστή διάσωση τοῦ 626 εἴτε μετά ἀπό κάποια παρόμοια πε-ρίσταση, ἔχει συντεθεῖ καί τό 5ο δίστιχο Χαιρετισμῶν στόν 23ο Οἶ­κο (Ψ), «Χαῖρε δι᾿ ἧς ἐγείρονται τρόπαια, χαῖρε δι᾿ ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσι», πού ἀν­τικατέστησε τό ἀρχικό. Ἐνῶ οἱ προηγούμε­νοι Χαιρετισμοί ἀναφέρονται στήν πνευματική προστασία τῆς Παναγίας, ἐδῶ τό ὕφος ἀλλάζει, γίνεται ἐπικό, γιά νά τῆς ἀ­ποδοθεῖ ἡ συμβολή στήν κατατρόπωση τῶν ἐχθρῶν τῆς Αὐτοκρατορίας. Ἄν καί δέν ὑ­πάρχουν μέχρι σήμερα τεκμήρια ἀπό τήν χειρόγραφη παράδοση, νομίζω ὅτι ἡ ἱστορία εὐοδώνει τήν ὑπόθεση αὐτή, διότι ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ἀκαθίστου Ὕμνου στήν ση­με­ρινή της μορφή παγιώθηκε μόλις τόν 11ο αἰώνα. Δεδομένου ὅτι οἱ Χαιρετισμοί ἦταν ἕνα πολυχρησι­μοποιούμενο Κοντάκιο, σειρά ὕμνων, δέν θά ἦταν ἀπίθανο σέ κάποια σημεῖα ἕνας στίχος νά ἀντικαταστάθηκε, γιά νά ἐκφράσει ἀκριβέστερα τά αἰσθήματα τῆς στιγμῆς. Ἐξ­άλλου, μέχρι σήμερα, ὁ ποιητής αὐτοῦ τοῦ τόσο λαοφιλοῦς Ὕμνου παραμένει ἄγνωστος. Ἡ ἀνωνυμία προσδίδει στόν Ὕ­μνο μία ἰδιαιτερότητα· ὁ καθένας μπορεῖ νά τόν θεωρεῖ δικό του, νά τόν προσ¬οι­κει­ώ­­νεται, νά τόν ψάλλει μέ τήν καρδιά του καί κάποιες φορές ἴσως νά τόν προσαρ­μό­ζει στά συγκεκριμένα αἰσθήματά του.
 Οἱ ἐρευνητές ὑποθέτουν ὡς ποιητές τοῦ Κοντακίου τῶν Χαιρετισμῶν διάφορα πρόσ­ωπα, πού ἔζησαν ἀπό τόν 6ο μέχρι τόν 9ο αἰώνα, ὅπως: τόν Ρωμανό Μελωδό (6ος αἰ.), τόν Πατριάρχη Κων­σταντινουπό­λεως Σέργιο (7ος αἰ.), τόν Γεώργιο Πισίδη (7ος αἰ.), τόν Πα­τριάρχη Κωνσταντι­νου­πό­λεως Γερμανό τόν Α´ (7ος-8ος αἰ.), τόν Κοσμᾶ Μελωδό (8ος αἰ.), τόν Γεώργιο Νικομηδείας (Σικελιώ­τη) (9ος αἰ.), τόν ἱερό Φώτιο (9ος αἰ.). Γιά κα­νέναν ὅμως δέν εἶναι ἀπόλυτα βέβαιοι.
Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος συνδέεται μέ τήν ἑ­ορτή τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ὅπως προαναφέρ­θηκε, ἐξυμνεῖ τήν σάρκωση τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ καί ψάλ­λεται κατά τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Μία εὔ­λο­γη ἐξήγηση εἶναι ἡ ἑ­ξῆς: Ἡ μεγάλη ἑορτή τοῦ Εὐ­αγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου ἑορτάζεται πάντοτε, ὅπως γνω­ρίζουμε, κατά τήν Μ. Τεσσαρακοστή καί λόγῳ τοῦ πένθιμου χαρακτῆρος τῆς περιόδου στερεῖται προεορτίων καί μεθεορτίων. Τήν ἔλλειψη αὐτή καλύπτει ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος. Τμηματικά ψάλ­λεται στό Μικρό Ἀπόδειπνο κάθε Παρασκευή κατά τίς τέσσερις πρῶτες ἑβδομάδες τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καί ὁλόκληρος τήν Παρασκευή τῆς Ε' Ἑβδομάδος. Τό βράδυ τῆς Παρα­σκευ­ῆς ἀνήκει λειτουργικά στό Σάββατο. Ὅλα τά Σάββατα, ἐκτός ἀπό τό Μέγα, καί οἱ Κυριακές ἀποτελοῦν τίς μόνες ἡμέρες τῆς περιόδου τῶν νηστειῶν, κατά τίς ὁποῖες ἐπι­τρέ­πεται ὁ ἑ­ορτασμός χαρμόσυνων γεγονότων.

Ἡ ἱστορία τοῦ Κοντακίου
 Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος (Χαιρετισμοί) ἀνήκει στήν ὁμάδα ἐκείνη τῶν θρησκευτικῶν ὕμνων πού ὀνομάζονται Κοντάκια. Βέβαια σήμερα ὡς Κον­τάκιο νοεῖται συνήθως ἕνα Τροπάριο, τό Προοίμιο, ἡ ἀπαρχή τοῦ πολύστροφου Κοντα­κίου. Ἀποτελεῖ κατάλοιπο ἀπό τά ἀρχαῖα. Τέτοια σύντομα Κον­τ­άκια ὑπάρχουν στήν λειτουργική χρή­ση γιά κάθε ἡμέρα τοῦ ἔτους καί χρη­σιμο­ποι­οῦνται στόν Ὄρ­θρο, στήν Θεία Λειτουργία καί σέ ἄλλες Ἀ­κο­λου­θίες.
 Τό ὄνομα Κοντάκιο προῆλθε πιθανόν ἀπό τό «κοντόν» ξύλο, ὅπου τύλιγαν τήν μεμβρά­νη, στήν ὁποία ἦταν γραμμένο τό Κοντάκιο. Τό πρῶτο τροπάριο τοῦ Κοντακίου λέγεται «Προοίμιον» ἤ «Κου­κούλιον». Περιέχει συνοπτικά τήν ὑπόθεση γιά τήν ὁποία συντέθηκε ὁ ὕμνος. Οἱ ἑπόμενες στροφές ὀνομάζονται Οἶκοι καί περιέχουν λεπτο­μέ­ρειες. Τά Κοντάκια εἶχαν μελωδία, ψάλλονταν δηλαδή.
 Γιά τήν ἱστορία σημειώνω ὅτι ἡ ἀρχαία λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας περιλάμβανε πολλά ἀναγνώσ­ματα ἀπό τήν Ἁγία Γραφή καί λίγους ὕμνους. Τό ἀρχέγονο αὐτό τυπικό μέ τά πολλά ἀναγνώσματα διατηρεῖται σήμερα στίς Ἀκολουθίες τῶν Με­γά­λων Ὡρῶν, πού τελοῦνται κατά τήν παραμονή τῶν Μεγάλων Δεσποτικῶν Ἑορτῶν. Στήν συνέχεια καλλιεργήθηκε μία πλούσια ποιητική παραγωγή, ἡ ὁποία ἐκτόπισε τά ἀναγνώσμα­τα. Κάτι ἀνάλογο συνέβη μέ τήν ἐμφάνιση τῶν Κανόνων· μέ τήν μεγάλη μουσική ποικιλία τους παραγκώνισαν, ἀκρωτηρίασαν ἤ καί μετέτρεψαν σέ ἀναγνώσεις τά ἄσματα τῶν Κοντακίων καί τούς ἄλλους ὕ­μνους. Τό μοναδικό χρησιμοποιούμενο μέχρι καί σήμερα πλῆρες Κοντάκιο εἶναι ὁ Ἀκάθιστος Ὕ­μνος, μέ ἐμμελῶς ἀπαγγελλόμενο κείμενο. Ἀ­ποτελεῖ καί αὐτό ἀπόδειξη τῆς λει­τουρ­­γικῆς μο­­­­­­­­ναδικότητος καί τῆς μεγάλης ἀπήχησης πού εἶχε στόν λαό.

Ἡ δομή τοῦ Κοντακίου
 Τό ἀρχικό Προοίμιο τοῦ Ἀκαθίστου εἶναι:
«Τὸ προσταχθὲν μυστικῶς λαβὼν ἐν γνώσει, ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ Ἰωσὴφ σπου­­δῇ ἐπέστη ὁ ἀσώματος λέγων τῇ ἀ­πειρογάμῳ· ὁ κλίνας τῇ καταβάσει τοὺς οὐρανοὺς χωρεῖται ἀναλλοιώτως ὅλος ἐν σοί· ὃν καὶ βλέπων ἐν μήτρᾳ σου, λαβόντα δούλου μορφήν, ἐξίσταμαι κραυγάζειν σοι· Χαῖρε, νύμ­φη ἀνύμφευτε».
 Μετά τό Προοίμιο ἀκολουθοῦν οἱ 24 «Οἶκοι», πού διατάσσονται μέ ἀλφαβητική ἀ­κροστιχίδα (Α-Ω). Σύμφωνα μέ τούς μελε­τη­τές τοῦ Ὕμνου οἱ δώδεκα πρῶτοι Οἶκοι (Α-Μ) συνιστοῦν τό ἱστο­ρι­κό-διηγηματικό μέρος. Ἀναφέρονται στόν Εὐαγ­γε­λισμό, τήν ἐπί¬σκεψη τῆς Παρθένου στήν Ἐλισάβετ, τίς ὑποψίες τοῦ μνήστορος καί προστάτη τῆς Παρθένου Ἰωσήφ, τήν Γέννηση, τούς ποιμέ­νες, τούς μάγους, τόν Ἡρώδη, τήν προσκύνηση τῶν ποιμέ­νων καί τῶν μάγων, τήν φυ­γή τοῦ Χριστοῦ στήν Αἴγυπτο, τήν Ὑπα- παν­τή τοῦ Κυρίου.
 Τό δεύτερο μέρος (Οἶκοι Ν-Ω) εἶναι τό δογματικό-θεολογικό. Ἐδῶ γίνεται λόγος γιά τήν ἄσπορο σύλληψη καί σάρκωση τοῦ Κυρίου, τήν θεότητα καί ἀνθρωπότητα τοῦ Χριστοῦ, τήν θέωση τῶν ἀνθρώπων καί τήν θεομητορική ἀξία τῆς Παναγίας. Στοιχεῖα τῆς μιᾶς ἑνότητος, βέβαια, ἀπαντῶνται καί στήν ἄλλη.
 Πολλοί θεωροῦν ὅτι τό θεολογικό μέρος προ­έρχεται ἀπό τά ἀπόκρυφα. Ἐντούτοις, δέν χρει­ά­ζεται νά ἐπικαλεσθοῦμε τά ἀπόκρυφα, γιά θέματα πού ἡ ἁγία Γραφή ἀναφέρει. Ἕνα τέτοιο θέμα π.χ. εἶναι ἡ φυγή τῆς ἁγίας οἰκογένειας στήν Αἴγυπτο. Τά ἀ­πόκρυφα παρουσιάζουν λεπτομέρειες καί πε­ριστατικά κατά τήν διάρκεια τῆς πορεί­ας, γιά τά ὁποῖα δέν κάνει λόγο πουθενά οὔτε ὁ εὐαγ­γε­λι­στής Ματθαῖος καί φυσικά οὔτε ὁ Ἀκάθιστος Ὕ­μνος. Ἐξάλλου, στό Ἠσ 19,1 διαβάζουμε: «Ἰδοὺ Κύριος κάθηται ἐπὶ νε­φέ­λης κούφης καὶ ἥξει εἰς Αἴγυπτον, καὶ σεισθήσεται τὰ χειροποίητα Αἰ­γύ­πτου ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ, καὶ ἡ καρδία αὐτῶν ἡτ­τηθήσεται ἐν αὐτοῖς». Ὁ προφήτης παρου­σιάζει τόν ὑπέρθεο Κύριο καθήμενον «ἐπί νεφέ­λης κούφης» -ἡ νεφέλη, ὡς γνωστόν, ἀ­ποτελεῖ προ­τύπωση τῆς Παναγίας- νά ἔρ­χεται στήν γῆ πού εἶναι γεμάτη εἴδωλα, ὅ­πως ἡ παλαιά Αἴγυπτος, καί νά καταλύει τήν πλάνη καί τό σκότος. Ὅπως ὁ εὐαγγελιστής Ματθαῖος μέ τό «ἐξ Αἰγύπτου ἐκάλε­σα τὸν υἱόν μου» (Μθ 2,15) μνημομεύει τήν σχετική προφητεία τοῦ Ὠσηέ 11,1, κατά τόν ἴδιο τρό­πο ὁ ὑμνο­γρά­φος ἐμπνέεται καί λαμβάνει ἀφορ­μή ἀπό τήν προφητεία τοῦ Ἠσαΐα, γιά νά γράψει στόν 11ο Οἶ­κο (Λ): «Λάμψας ἐν τῇ Αἰ­γύπτῳ, φωτισμὸν ἀ­λη­θείας, ἐδίωξας τοῦ ψεύδους τὸ σκότος· τὰ γὰρ εἴδωλα ταύτης, Σωτήρ, μὴ ἐνέγκαντά σου τὴν ἰ­σχὺν πέπτωκεν, οἱ τούτων δὲ ῥυ­σθέντες, ἐβόων πρὸς τὴν Θεοτόκον...».
 Στό ἱστορικό μέρος ὁ ὑμνογράφος ἐμπνέεται κυρίως ἀπό τό κατά Λουκᾶν Εὐαγγέλιο καί κατά δεύτερο λόγο ἀπό τό κατά Ματ­θαῖ­ον. Στό διδα­κτικό μέρος τροφοδοτεῖ τήν ποίηση τοῦ ὑμνο­γρά­φου κυρίως ὁ δάσκαλος τοῦ εὐαγγελιστῆ Λουκᾶ, ὁ ἀπόστολος Παῦ­λος. Ἐνδεικτικά μνημονεύω με­ρικές φράσεις καί παραπέμπω στά ἀντίστοιχα χωρία τῆς Καινῆς Διαθήκης: «ἡ τἀναντία εἰς ταὐτὸ ἀ­γα¬γοῦ¬σα» (πρβλ. Ἐφ 2,14), «πέτρα ἡ ποτίσασα» (πρβλ. Α´ Κο 10,4), «σοφίας Θεοῦ δοχεῖον» (πρβλ. Α´ Κο 1,24), «ἀρχηγὸς νο­η­τῆς ἀνα­πλάσεως» (πρβλ. Α´ Κο 15,45-46), «σχίσας τὸ χειρόγραφον» (πρβλ. Κλ 2,14· Ἐφ 2,14), «σῶσαι θέλων τὸν κόσμον» (πρβλ. Α´ Τι 2,4). Ἐπίσης «ὅλος ἦν ἐν τοῖς κάτω καὶ τῶν ἄνω οὐ­δόλως ἀπῆν» (πρβλ. Ἰω 1,13)
Οἱ περιττοί Οἶκοι (Α, Γ, Ε, Η κτλ.) ἀ­κο­λουθοῦν­ται ἀπό ἕξι διπλές ἀπο-στροφές πρός τήν Παν­αγία, οἱ ὁποῖες ἀρχίζουν μέ τό «Χαῖρε»· ἀπό αὐτό προῆλθε καί τό λαϊκό ὄ­νομα τοῦ ὕμνου «Χαιρετισμοί». Στό τέλος κά­θε Οἴκου ὑπάρχει τό «ἐφύ­μνιο», δηλαδή ἡ τελευταία λέ¬ξη ἤ φράση πού ἐπαναλαμ­βάνεται ὡς ἐπωδός. Στόν Ἀκάθιστο διακρίνουμε δύο ἐφύμνια: Τό «Χαῖρε, νύμφη ἀ­νύμφευτε» γιά τούς περιττούς Οἴκους· καί γιά τούς ἄρτιους τό «Ἀλληλούια» (=αἰνεῖτε τόν Θεό, βλ. Ἀπ 19,1.6).
 Οὐσιαστικά ὁ χαιρετισμός μας πρός τήν ὑ­περαγία Θεοτόκο, τήν «ἀνύμφευτη νύμ­φη» καί «Θεόνυμφη», εἶναι χαιρετισμός πρός τόν Κύριο. Ἐκεῖνον τιμοῦμε, προσ¬κυ­νοῦμε καί λατρεύουμε τιμώντας καί ἐγ­κω­μιά­ζον­τας τήν Παναγία μητέρα του, ἡ ὁποία τόσο ἰδιαίτερα καί μοναδικά συν­δέεται μαζί του. Συνεπῶς, ὅσο κι ἄν φαίνονται πληθωρικά τά ἐγκώμια, κανένα δέν εἶναι ὑπερβολικό, διότι ὅ,τι κι ἄν λεχθεῖ εἶναι φτωχό καί ἐ­λά­χιστο μπροστά στήν σωτήρια προσφορά τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ὡραιότατα τό διατυπώνει ὁ 20ός Οἶκος (Υ) τοῦ Ἀκαθί­στου: «Ὕ­μνος ἅπας ἡττᾶται συνεκτείνεσθαι σπεύδων τῷ πλήθει τῶν πολλῶν οἰ­κτιρμῶν σου. Ἰσαρίθμους γὰρ τῇ ψάμμῳ ᾠ­δὰς ἂν προσ­φέρομέν σοι, βασιλεῦ ἅγιε, οὐ­δὲν τελοῦμεν ἄξιον ὧν δέδωκας ἡμῖν».
 Ὡς πρός τήν μορφή ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος πα­ρουσιάζει μεγάλη ποικιλία καί ὡραιότητα, πού συναγωνίζεται τό ὑψηλό του περιεχόμενο. Ἔχει συντεθεῖ σύμφωνα μέ τούς κανόνες τῆς ὁμοτονίας, τῆς ἰσοσυλλαβίας καί μερικῶς τῆς ὁμοιοκαταληξίας. Σέ γλῶσσα πλουσιώτατη καί ρέουσα, διανθίζεται μέ ἄφθονα ἐπίθετα, ἀντιθέσεις, παρηχήσεις, ὁμόηχα, ὁμοιοτέλευτα καί διάφορα σχήματα λόγου. Οἱ ἀλλεπάλληλες ἐκφράσεις χαρᾶς, ἀγαλλιάσεως καί λυτρώσεως τοῦ προσδίδουν ἕναν τόνο ἐνθουσιαστικό καί θριαμβικό.

Ἀσματικός Κανόνας τῶν Χαιρετισμῶν
 Ἐκτός ἀπό τό Κοντάκιο τῶν Χαιρετισμῶν ὁ Ἀ­κάθιστος Ὕμνος περιέχει καί τόν πανηγυρικό με­γαλειωδέστατο ἀσματικό Κανόνα «Χριστοῦ βί­βλον ἔμψυχον...». Πρόκειται γιά ἔργο τοῦ ὑμνογράφου ἁγίου Ἰωσήφ. Ἡ λέξη «Κανών» σημαίνει τήν εὐθεῖα ράβδο, πού χρησιμεύει γιά τήν μέ­τρη­ση, τόν καθορισμό· γενικά τό μέτρο, τό ὑπόδειγμα, τόν ρυθμιστή, τήν γενική ἀρχή σύμφωνα μέ τήν ὁποία λειτουργεῖ κάτι. Στήν ἐκκλησιαστική γλῶσ­σα ἡ λέξη εἶναι πολυσήμαντη καί μπορεῖ νά σημαίνει:
 1. Τόν κανόνα τῶν θεοπνεύστων βιβλίων τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης· γι᾽ αὐτό ὀνο­μά­ζονται «κανονικά», γιά νά ἀντιδιαστέλλονται ἀπό τά ἀπόκρυφα καί τά ψευδεπίγραφα.
 2. Κάθε ἀπόφαση Τοπικῆς ἤ Οἰκου­με­νι­κῆς Συν­­όδου γιά θέματα ζωῆς καί λατρείας. Οἱ συν­οδικές ἀποφάσεις γιά δογματικά ζητήματα ὀνο­μάζονται Ὅροι.
 3. Τήν πνευματική θεραπευτική ἀγωγή («ἐπιτί­μιο»), πού ἐπιβάλλει ὁ πνευματικός στόν πιστό πρός συναίσθηση καί παιδαγωγία.
 4. Στήν ὑμνολογία «Κανών» λέγεται ὁ με­γά­λος ὕμνος, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖται ἀπό «ᾨδές» (ἀ­πό τό ρῆμα «ᾄδω»)· ὁ ἀριθμός τους ποικίλλει, χωρίς ὅμως νά ὑπερ¬βαί¬νουν τίς ἐννέα, ὅσες δη­λαδή εἶναι καί οἱ ᾨδές πού περιέχονται στήν ἁ­γία Γραφή, τίς ὁ­ποῖες ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία χρη­­σι­μο­ποι­οῦσε στήν λατρεία της. Συνήθως παραλείπεται ἡ δεύτερη ᾨδή. Ἔτσι οἱ περισσότεροι Κανόνες ἔχουν ὀκτώ ᾨδές.
Κάθε ᾨδή ἀποτελεῖται ἀπό τόν «Εἱρμό» καί ἀπό τρία ὥς ἕξι τροπάρια. Εἱρμός (ἀπό τό ρῆμα «εἵ­ρω» = συνάπτω, συνδέω, συμπλέκω) λέγεται ἡ πρώτη στροφή κάθε ᾨ­δῆς, σύμφωνα πρός τήν ὁποία ρυθμίζονται καί ἐκτελοῦνται, «τρέπονται» οἱ ὑπόλοιπες στροφές (Τροπάρια).
 Οἱ Κανόνες -ὅπως καί τά Κοντάκια- πολ­λές φορές ἔχουν «ἀκροστιχίδα». Ὁ «Κα­νών» τοῦ Ἀ­κα­θίστου Ὕμνου περιέχει ὀκτώ ᾨδές. Κάθε ᾨδή του περιέχει τόν Εἱρμό καί τέσσερα ἤ πέντε Τρο­πά­ρια. Ἀποτελεῖ πρά­γματι ἕνα ξεχείλισμα δο­ξο­λο­γίας καί ἐγκωμίων, καθώς δονεῖται ἀπό τά 60 περίπου «Χαῖρε». Μέ τά 37 Τροπάριά του σχημα­τί­ζει τήν ἀκροστιχίδα «Χαρᾶς δοχεῖον, σοὶ πρέπει χαίρειν μόνῃ Ἰωσήφ». Τό ὄνομα Ἰωσήφ ἀποκα­λύπτει τόν ποιητή τοῦ Κανόνα. Πρόκειται γιά τόν ἅγιο Ἰωσήφ (ἑορτάζει στίς 3 Ἀπριλίου) ἀπό τήν Σι­κελία, μέγιστο ὑμνο­γράφο, ὁ ὁποῖος ὑπέμεινε διω-γμούς, ἐξορίες καί φυλακίσεις γιά τήν ὀρθόδοξη πίστη. Ἔζησε τόν 9ο αἰώνα καί συνέθεσε πλῆ­­θος Κανόνων σφραγίζοντάς τους μέ τό ὄνο­μά του. Οἱ Εἱρμοί στόν παρόντα Κανόνα δέν εἶναι δικοί του· τούς δανείστηκε ἀπό τόν Κανόνα τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Πιθανώτατα ἀνήκουν στόν Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό.
 Ὁ Ἀκάθιστος Ὕμνος, αὐτό τό ἀριστούργημα τῆς βυζαντινῆς ὑμνογραφίας, ψάλλεται ἐδῶ καί δεκατρεῖς αἰῶνες ἐπίσημα καί πανηγυρικά στούς ναούς μας καί πληρώνει τίς καρδιές τῶν πιστῶν μέ εὐφροσύνη καί κατάνυξη. Οἱ ἱερές μονές ἀλλά καί πολλοί χριστιανοί τόν ἔχουν ἐντάξει στήν καθημερινή τους προσευχή, ἀπαγγέλλουν καθημε­ρινά τούς Χαιρετισμούς, συνήθως στό Ἀπό­δει­πνο. Κανένα ἄλλο κείμενο δέν χρησιμοποιήθηκε τόσο πολύ ὅσο αὐτό, γιά νά ἐκ­φράσει τά ἐγκώ­μια, τήν δοξολογία καί τήν δέησή μας πρός τήν μητέρα τοῦ Κυρίου μας καί δική μας μητέρα.

Στεργίου Σάκκου, Ὦ Πανύμνητε Μῆτερ, σελ.15-31.

 Ὕμνους θεσπέσιους ἀναπέμπει ἡ Ἐκκλησία μας μέ τίς ποικίλες ἀκολουθίες της πρός τόν πολυέλεο Θεό γιά τίς ἄπειρες δωρεές του. Ὡστόσο, σ’ ἕναν ἀπό τούς Οἴκους τῆς Δ´ στά­σεως τῶν Χαιρετισμῶν ταπεινά ὁμολογοῦμε• Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται συνεκτείνεσθαι σπεύ­δων τῷ πλήθει τῶν πολλῶν οἰκτιρμῶν σου• ἰσαρίθμους γὰρ τῇ ψάμμῳ ᾠδὰς ἂν προσ­φέρωμέν σοι, Βασιλεῦ ἅγιε, οὐδὲν τελοῦμεν ἄξιον, ὧν δέδωκας ἡμῖν τοῖς σοὶ βοῶσιν• ἀλληλούϊα! Σάν ποταμός ξεχύνονται στήν ζωή  μας οἱ οἰκτιρμοί, τά ἐλέη τοῦ Θεοῦ, καί ὁ ὕμνος μας, σάν νά θέλει νά ἀναμετρηθεῖ μ᾿ αὐτό τό ρεῦμα, σπεύδει νά ἁπλωθεῖ σέ ὅλο τό μῆκος τοῦ ποταμοῦ, ἀλλά μένει πίσω. Κάθε ὕμνος νι­κᾶται, ὑστερεῖ, ὅσο κι ἄν τρέχει, δέν κατορθώ­νει νά φθάσει τό πλῆθος τῶν πολλῶν οἰ­κτιρ­μῶν σου, Κύριε. Κι ἄν ἀκόμη σοῦ προσ­­φέρου­με ὠδές ἰσάριθμες μέ τούς κόκκους τῆς ἄμμου, ἅγιε Βασιλιᾶ, καί πάλι δέν ἐπι­τε­λοῦμε τίποτε ἄξιο πρός ὅσα ἔχεις δωρίσει σέ μᾶς πού ἀνα­φωνοῦμε «ἀλληλούϊα» (=αἰνεῖτε τόν Θεό).
 Δέν ἔχει ὅρια ὁ ἄπειρος Θεός• ἄπειρα εἶναι τά μεγαλεῖα του ἀλλά καί οἱ εὐεργεσίες του ἀ­πέραντες, ἀναρίθμητες. Ἄν ἐπιχειρούσαμε νά καταγράψουμε ἁπλῶς στό χαρτί τίς δωρεές τοῦ Θεοῦ, θά κυριευόμασταν ἀπό κατάπληξη, θά παρέλυε τό χέρι μας, θά γονατίζαμε συντε­τριμμένοι! Πῶς νά ἀνταποκριθοῦμε στίς ὕψι­στες εὐλογίες του ἐμεῖς, τά φτωχά καί ἀδύ­να­μα πλάσματά του; Κι ἄν ὅλη τήν ζωή μας ἀ­φι­- ερώναμε στό νά εὐχαριστοῦμε ἀκατάπαυ­στα τόν μέγιστο Εὐεργέτη μας, δέν θά μπο­ρούσαμε νά προσφέρουμε τήν ἀντάξια εὐχα­ριστία. Εὔ­στοχα ὁμολογοῦμε στούς Αἴνους τοῦ βαρέος ἤ­χου• «Τί ἀνταποδώσωμεν τῷ Κυρίῳ περὶ   πάν­­­των, ὧν ἀνταπέδωκεν ἡμῖν; Δι’ ἡμᾶς Θεὸς ἐν ἀνθρώποις• διὰ τὴν καταφθαρεῖσαν φύσιν ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο, καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν• πρὸς τοὺς ἀχαρίστους ὁ εὐεργέτης• πρὸς τοὺς αἰχμαλώτους ὁ ἐλευθερωτής• πρὸς τοὺς ἐν σκότει καθημένους ὁ ἥλιος τῆς δι­και­οσύνης• ἐπὶ τὸν Σταυρὸν ὁ ἀπαθής• ἐπὶ τὸν ἅδην τὸ φῶς• ἐπὶ τὸν θάνατον ἡ ζωή• ἡ ἀνά­στασις διὰ τοὺς πεσόντας•πρὸς ὃν βοή­σω­μεν•ὁ Θεὸς ἡμῶν δόξα σοι». Πραγματικά, ὅταν ὁ ἄνθρω­πος μελετᾶ ἀπό τό ἕνα μέρος τήν ἀ­θλιότητά του, τίς ἀδυναμίες του, τό χρέος του πρός τόν Θεό, κι ἀπό τό ἄλλο μέρος τίς εὐ­εργεσίες, τίς δωρεές, τήν εὐσπλαγχνία τοῦ Θε­οῦ, τότε δέν βρίσκει λόγια νά εὐχαριστήσει τόν μέγιστο Εὐ­εργέτη του.
 Μία ἀμυδρή εἰκόνα τῶν ἀπείρων εὐεργε­σι­ῶν τοῦ Θεοῦ θά ἐπιχειρήσω νά σᾶς παρου­σι­άσω. Καί παίρνω ὡς ὁδηγό στήν προσπάθεια αὐτή δύο ζευγάρια χαιρετισμῶν πού ἀ­πευ­θύ­νουμε στήν Παναγία μας στήν Δ´στάση τῆς ἀκολουθίας.
α) «Χαῖρε, ὅτι τὸν πολύφωτον ἀνατέλλεις φωτισμόν͘ χαῖρε ὅτι τὸν πολύρρυτον ἀνα­βλύ­ζεις ποταμόν!» Ὅλα τά φῶτα τά ὑλικά δέν μποροῦν νά φω­τίσουν οὔτε τήν συνείδηση οὔτε τήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε νά γνωρίσει τόν ἑαυτό του. Ὅλοι οἱ προβολεῖς, ὅλες οἱ ἑστί­ες φωτός καί ἀκτινοβολίες, πού ἀνακά­λυ­ψε ἡ ἐπιστήμη, δέν μποροῦν νά φωτίσουν τό σκο­τεινό μνῆμα γιά νά δεῖ ὁ ἐναγώνιος ἄν­θρωπος τί ὑπάρχει πέραν τοῦ τάφου. Σ᾿ αὐτό τό ζοφερό σκοτάδι ἔρχεται καί τόν συναντᾶ ὁ πολύφωτος φωτισμός, ὁ Ἰησοῦς Χριστός, πού λέγει «ἐγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου» (Ἰω 8,12• πρβλ. 12,46). Μέ τήν διδασκαλία του, μέ τήν ζωή του, μέ τήν ἀνάστασή του ρίχνει φῶς στά δυσεπί­λυτα προβλήματα, στά μυστήρια τῆς ζωῆς. Ψάλλουμε στόν ἀναστάσιμο Κανόνα• «νῦν πάν­τα πεπλήρωται φωτός, οὐρανὸς τε καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια». Ὁ ἀναστημένος Κύ­ριος μᾶς ὁδήγησε στήν ἀνθρωπογνωσία καί στήν ἀλη­θινή θεογνωσία. Ἔσπασε τίς πλάκες τοῦ μνή­ματος καί μᾶς ἀποκάλυψε ὄχι τήν ἀ­θανασία τῆς ψυχῆς, γιά τήν ὁποία μιλοῦσαν καί ἄλλες θρησκεῖες καί φιλοσοφίες, ἀλλά τήν ἀνάσταση τῶν σωμάτων. Βιώνοντας αὐτήν τήν ὕψιστη εὐ­εργεσία ἕνα γνήσιο παιδί τῆς Ἐκκλησίας, ὁ Γ. Βερίτης, παιανίζει• «Πλάκες πού στέ­κατε βα­ρειές στά μνήματα καί στίς καρδιές, σᾶς ἔσπασε ὁ Χριστός μου!». Μέγιστος εὐερ­γέτης μας ὁ Χριστός!
 Χαρακτηρίζεται ἀκόμη ὡς «ὁ πολύρρυτος ποταμός». Ἔρχεται στήν ζωή μας γιά νά μᾶς δροσίσει, νά μᾶς ποτίσει στήν ξηρασία, στήν ἀνομβρία πού στεγνώνει τήν ψυχή. Μές στούς αἰῶνες ἀκούγεται γλυκειά ἡ φωνή του• «ἐὰν τις διψᾶ, ἐρχέσθω πρὸς με καὶ πινέτω» (Ἰω 7,37). Ὦ σεῖς πού διψᾶτε γιά τήν ἀλήθεια, πού διψᾶτε γιά τήν χαρά, ὦ σεῖς πού καίγεστε μέσα στά καμίνια τῶν παθῶν καί τῆς ἀθλι­ό­τητος, ἐλᾶτε νά ξεδιψάσετε, ἐλᾶτε! Ποιός δέν διψᾶ γιά ἀλήθεια; Ποιός δέν διψᾶ γιά χαρά; Ποιός δέν διψᾶ γιά λύτρωση; Ὅλοι διψοῦμε, καί τί­ποτε δέν μπορεῖ νά μᾶς ξεδιψάσει. Τήν δίψα αὐτήν δέν τήν σβήνουν τά ποτά καί τά ἀνα­ψυ­κτικά. Δέν τήν δροσίζουν τά ναρκωτικά. Ὄχι! Αὐτά τήν αὐξάνουν περισσότερο, ὅπως τό θα­λασσόνερο κάνει πιό ἔντονη καί πιό μαρ­τυρική τήν ἀνάγκη τοῦ διψασμένου γιά νερό. Τήν δίψα τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς μόνον ὁ Κύ­ριος τήν ἱκανοποιεῖ. Ὁ ἴδιος βεβαιώνει• «ὃς δ’ ἂν πίῃ ἐκ τοῦ ὕδατος οὗ ἐγὼ δώσω αὐτῷ, οὐ μὴ δι­ψήσῃ εἰς τὸν αἰῶνα» (Ἰω 4,14). Αὐτός εἶ­ναι ὁ δροσοβόλος πολύρρυτος ποταμός.
 β) Τό δεύτερο ζευγάρι τῶν χαιρετισμῶν• «Χαῖρε ἡ τὸν φθορέα τῶν φρενῶν καταρ­γοῦσα, χαῖρε ἡ τὸν σπορέα τῆς ἁγνείας τε­κοῦ­σα», εἶναι ἐμπνευσμένο ἀπό τήν ἁγία Γραφή καί μάλιστα ἀπό τίς Ἐπιστολές τοῦ ἀποστόλου Παύλου. Ὁ «φθορέας τῶν φρενῶν» μας εἶναι ὁ σατανᾶς. Αὐτός διαστρέφει τά κριτήρια γιά τήν σωστή ἀξιολόγηση τῶν πραγμάτων, κατα­στρέφει τόν τρόπο τῆς σκέψης. Αὐτός δημι­ουργεῖ ἀνθρώ­πους μέ «ἀδόκιμον νοῦν», μέ σά­πια καί ἄρρω­στα μυαλά. Καί ὅπως στήν φυσική μας ζωή δέν ὑπάρχει ἀρρώστια χειρότερη ἀπό τήν τρέ­λα, ἔτσι καί στήν πνευματική ζωή ἡ πιό σο­βα­ρή ἀρρώστια εἶναι αὐτή ἀκριβῶς, νά κατα­στραφεῖ ἡ πυξίδα τῆς ψυχῆς μας, ὁ νοῦς, πού ὁδηγεῖ κάθε μας βῆμα, πού κατευ­θύνει κάθε μας πράξη. Ὅταν ὁ νοῦς εἶναι φω­τισμένος ὁδηγούμαστε στόν σωστό δρόμο, μποροῦμε νά ξεχωρίσουμε ποῦ εἶναι ἡ ἀλήθεια καί ποῦ τό ψέμα, ποῦ εἶναι τό σκοτάδι καί ποῦ τό φῶς, ποῦ εἶναι ὁ δρόμος καί ποῦ ὁ κρημνός. Ἔρ­χε­ται, λοιπόν, ὁ ἀλητήριος, ὁ κακοῦργος, ὁ σα­τανᾶς καί εἰσχωρεῖ μέσα στήν σκέψη μας, ὅπως τό σκουλήκι στό μῆλο, ὅπως ὁ ἰός καί τό μικρόβιο στόν ὀργανισμό μας. Καταστρέφει τόν νοῦ μας, κι ἔτσι δέν σκεφτόμαστε καί δέν ἐνερ­γοῦμε σωστά. Δέν πλησιάζουμε τόν πατέρα μας, τόν Θεό, ἀλλά τόν ἐχθρό μας διάβολο• δέν ἀγαποῦμε τήν ἀλήθεια ἀλλά τό ψέμα, δέν κα­τευθυνόμαστε στήν σωτηρία ἀλλά στήν κα­τα­στροφή. Ἀντίθετα, ὁ Χριστός ἔρχεται καί μᾶς χαρίζει τήν «ἁγνεία», τήν σωφροσύνη, ἀποκα­θιστᾶ τήν φθορά καί μᾶς ἐπαναφέρει στό ἀρ­χαῖο κάλλος. Μέ τό Βάπτισμα μᾶς δίδει νοῦ φωτισμένο, τόν δικό του νοῦ• «ἡμεῖς νοῦν Χρι­στοῦ ἔχομεν» (Α´ Κο 2,16), διακηρύττει ὁ ἀπό­στολος Παῦλος. Μέσα στήν ἁγία Ἐκκλησία του, καλλιεργούμενοι μέ τό Εὐαγγέλιο καί ἁγιαζό­μενοι μέ τήν χάρη τῶν μυστηρίων, ἀνανε­ώ­νουμε, ἀνακαινουργιώνουμε καθημερινά τόν νοῦ μας, τό φρόνημά μας. Γράφει πάλι ὁ ἀπόστολος Παῦλος• «μὴ συσχηματίζεσθαι τῷ αἰ­ῶνι τούτῳ, ἀλλά μεταμορφοῦσθαι τῇ ἀνακαι­νώσει τοῦ νοὸς ἡμῶν, εἰς τὸ δοκιμάζειν ὑμᾶς τί τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ τὸ ἀγαθὸν καὶ εὐά­ρε­στον καὶ τέλειον» (Ρω 12,2). Ἀνακαινουρ­γιώ­νουμε τό νοῦ μας, τό φρόνημά μας καί μπο­ροῦμε ἔτσι νά διακρίνουμε ποιό εἶναι τό θέ­- λημα τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι γλυτώνουμε ἀπό τόν σει­σμό τῆς ἁμαρτίας, ἀπό τά πυρά τοῦ ἐχθροῦ μας πού θέλει νά καταστρέψει τόν νοῦ μας καί ἐπιστρέφουμε στόν δρόμο τῆς σωτηρίας.
 Ἀλλά ἡ κορυφαία, ἡ μέγιστη εὐεργεσία τοῦ Χριστοῦ πρός τό γένος μας εἶναι ὅτι μᾶς λυτρώνει ἀπό τόν βραχνά τῆς ἁμαρτίας. Γι᾿ αὐτό τόν σκοπό κατέβηκε στήν γῆ ὁ πανάγαθος Θε­ός, γιά νά γίνει, ὅπως ψάλλουμε σέ ἕναν ἄλλον Οἶκο τῶν χαιρετισμῶν «ὁ πάντων χρεω­λύτης ἀνθρώπων». Ἦρθε γιά νά σχίσει τό χειρόγρα­φο τῶν ἁμαρτιῶν μας, ὅπως παρα­στα­τικά δι­δά­σκει ὁ ἀπόστολος Παῦλος στήν πρός Κολασ­σαεῖς Ἐπιστολή (βλ. 2,14-15). Παρου­σιάζει ἐκεῖ ὁ ἀπόστολος μία μεγαλο­πρεπέ­στατη εἰ­κόνα θριάμβου. Ὁ σατανᾶς μᾶς ἔχει ὅλους δε­μένους καί μπροστά στά μάτια μας κραδαίνει ἕνα χειρόγραφο, ἕνα γραμμάτιο πού ἀποδει­κνύει ὅτι εἴμαστε σκλάβοι του, δέν μποροῦμε νά σηκώσουμε κεφάλι. Καί ἔρ­χεται ὁ Ἰησοῦς Χριστός καί ἀναλαμβάνει τόν ἀγώνα. Ξεντύ­νεται, ὅπως ξεντύνονται οἱ ἀθλη­τές στό στά­διο•«ἀπεκδυσάμενος», γράφει ὁ ἀπόστο­λος, γυμνός ἀνέβηκε ἐπάνω στόν σταυ­ρό ὁ Κύριος καί ἐκεῖ κάρφωσε τό χειρόγραφο τῶν ἁμαρ­τι­ῶν μας. Μέ τήν θυσία του, μέ τό αἷμα του κα­τήργησε τήν ἔχθρα καί μᾶς συμ­φι­λίωσε μέ τόν Θεό, γκρέμισε τό μεσότοιχο πού μᾶς χώ­ριζε ἀπό τόν Θεό καί ἀπό τούς συνανθρώπους μας, μᾶς χάρισε τήν εἰρήνη καί τήν ἑνότητα (βλ. Ἐφ 2,14-15).
 Νά, λοιπόν, ὁ μεγάλος Εὐεργέτης μας! Εἶναι ὁ «πολύφωτος φωτισμός», πού μᾶς φωτίζει καί μᾶς ὁδηγεῖ στήν ἀλήθεια καί στήν σω­τη­ρία. Εἶναι ὁ «πολύρρυτος ποταμός» πού μᾶς ξεδι­ψάει καί μᾶς χαρίζει τό ἀθάνατο νερό γιά νά ἔχουμε αἰώνια ζωή. Εἶναι αὐτός πού κατήρ­γησε τόν «φθορέα τῶν φρενῶν» μας καί μᾶς ἀ­ποκατέ­στη­σε μέ νοῦν σώφρονα, μέ νοῦν Χρι­στοῦ. Εἶναι αὐτός πού ἀνέλαβε νά ξοφλήσει ὅλα τά χρέη μας, ὥστε ἐλεύθεροι καί πλούσιοι νά ζήσουμε στήν οὐράνια βασιλεία του. Ὅ­ποιος, βέβαια, δέν μετανόησε, ὅποιος δέν με­λετάει τήν Γραφή, ὅποιος δέν πιστεύει, ὅποιος δέν κοινωνεῖ τά ἄχραντα Μυστήρια, δέν μπο­ρεῖ νά νιώσει τόν Χριστό εὐεργέτη. Ὅποιος ὅμως γεύθηκε μέ τήν πίστη καί τήν μετάνοια καί τήν ἐν Χριστῷ ζωή ὅλες αὐτές τίς εὐερ­γε­σίες, τίς μεγάλες εὐερ­γεσίες τοῦ Χριστοῦ, νιώ­θει ἐπι­τακτική τήν ἀ­νάγκη μέρα καί νύχτα νά δοξάζει, νά εὐχα­ρι­στεῖ, νά ἐξυμνεῖ τόν μεγάλο Εὐεργέτη. Καί μετά ἀπό πολλές δοξολογίες, μετά ἀπό ὁλόθερμες εὐχαριστίες περιορίζε­ται νά πεῖ• «Ὕμνος ἅπας ἡττᾶται συνεκτείνε­σθαι σπεύ­δων τῷ πλήθει τῶν πολλῶν οἰ­κτιρ­μῶν σου•ἰσαρίθμους γὰρ τῇ ψάμμῳ ᾠδὰς ἂν προσ­­­­φέ­ρωμέν σοι, Βασι­λεῦ ἅγιε, οὐδὲν τελοῦ­μεν ἄξιον, ὧν δέδωκας ἡμῖν τοῖς σοὶ βοῶσιν• ἀλ­ληλούϊ­α!». Ὁποιο­δή­ποτε ἀνταπό¬δομά μας πρός τόν Κύριο, ὅποια θερμή καί καρδιόβαλτη εὐ­χαρι­στία μας, εἶναι πάμφτωχη, ἀπελπι­στι­κά πενιχρή γιά νά εὐχα­ρι­στήσει ἐπάξια τόν Εὐερ­γέ­τη.
 Ἀλλά, θά πεῖ κανείς, τί μπορεῖ νά προσφέ­ρει στόν Θεό ἡ εὐχαριστία μας; Γιατί ὁ ἀ­πό­στολος Παῦλος παραγγέλλει κατ᾿ ἐπανάλη­ψη στίς Ἐπιστολές του νά εὐχαριστοῦμε τόν Θεό (βλ. Β´ Κο 4,15• 9,12• Ἐφ 5,4• Φι 4,6• Κλ 2,7• 4,2•  Α´ Θε 1,2• 5,18• Β´ Θε 1,3• Α´ Τι 2,1• 4,3); Ἔχει ἀνάγκη ὁ Θεός ἀπό τίς δι­κές μας εὐ­χα­ριστίες; Ἀσφαλῶς, ὄχι! Ἀναμ­φί­βολα, δέν ἀπολαμβάνει οὔτε κερδίζει τίποτε ἀπό μᾶς. Κι ὅ­μως, πολύ χαίρεται, ἀναπαύεται, εὐα¬ρε¬στεῖται ὁ Θεός, ὅταν τόν εὐχαριστοῦμε. Γιατί; Διότι, ὅταν τόν εὐ¬χαριστοῦμε, συνδεόμαστε μαζί του καί ἀπολαμβάνουμε πλου­σιώ­τερα τήν χάρη του. Νά γιατί θέλει ὁ Θεός νά τόν εὐχα­ρι­στοῦ­με!
Ἡ εὐγνωμοσύνη, ἐξάλλου, εἶναι μία ἀπό τίς βασικές φυσικές ἀρετές πού πρέπει νά χαρα­κτηρίζει τόν ἄνθρωπο, ἀλλά πού, δυστυχῶς, σπάνια τήν συναντοῦμε. Ἄν πικραίνονται οἱ γονεῖς ἀπό τά ἀχάριστα παιδιά τους, οἱ εὐερ­γέτες ἀπό τούς ἀγνώμονες εὐεργετημένους, πολύ περισσότερο πικραίνουμε ἐμεῖς τόν Θεό, ὅταν στεκόμαστε μέ ἀχαριστία ἔναντι τῶν με­γάλων του δωρεῶν.
 Θά ἀναφέρω ἕνα παράδειγμα, ἕνα πραγμα­τικό περιστατικό, γιά νά δείξω πόσο ἀπαίσια καί ἐγκληματική εἶναι ἡ ἀχαριστία. Πρίν ἀπό χρόνια, ἕνας νεαρός σπούδαζε στήν Ἀθήνα ἰα­τρική. Καταγόταν ἀπό κάποιο μικρό κι ἀπό­μακρο χωριό τῆς Πίνδου.    Δούλευαν σκληρά στό χωριό οἱ φτωχοί γονεῖς καί τά ἄλλα παιδιά τῆς οἰκογένειας καί ζοῦσαν μέ πολλές στερή­σεις, γιά νά ἐξασφαλίσουν κάθε δυνατή ἄνεση στίς σπουδές τοῦ φοιτητῆ. Ἦρθε ὁ καιρός τῶν διακοπῶν καί ὁ φοιτητής γύρισε στήν οἰκογέ­νειά του. Τόν δέχθηκαν μέ μεγάλη χαρά καί πολλή ἀγάπη, τόν περιποιήθηκαν ὅσο μποροῦσαν καλύτερα, τοῦ πρόσφεραν ὅ,τι ἐκλε­κτώτερο εἶχαν. Τόν καμάρωναν ὅλοι, ἦταν τό καύχημα τῆς οἰκογένειας. Ὅταν οἱ διακοπές τελείωσαν, ὁ πατέρας φόρτωσε τό μουλάρι μέ ἀγαθά, ἔβαλε καί τόν φοιτητή γιό καβάλα, γιά νά μήν κουραστεῖ, καί πεζοπορώντας ὁ ἴδιος, τόν κατέβασε στήν Καλαμπάκα, ἀπ᾿ ὅπου θά ἔπαιρνε τό τραῖνο γιά τήν Ἀθήνα. Ἐκεῖ, στόν σι­δηροδρομικό σταθμό, συνάντησαν κάποιους συμφοιτητές τοῦ παιδιοῦ ἀπό τήν γύρω περι­οχή. Σέ κάποια στιγμή, καθώς περιμένοντας μιλοῦσαν ὅλοι μαζί, ἕνας πρόσεξε τόν πατέρα, πού καθόταν παράμερα, καί ρώτησε τόν γιό: «Ὁ πατέρας σου εἶναι καί δέν μᾶς τόν σύστη­σες;». Καί ὁ νεαρός φοιτητής, πού ντράπηκε νά συστήσει τόν πατέρα του, διότι ἦταν φτω­χικά ντυμένος καί σκευρωμένος ἀπό τήν πολλή δουλειά, ἀπάντησε: «Ὄχι, εἶναι ὁ ἀγωγιάτης»! Τό ἄκουσε ὁ πατέρας καί πόνεσε πολύ, ἀλλά συγκρατήθηκε, δέν μίλησε. Ξεπροβόδισε στορ­γικά τόν γιό του καί φαρμακωμένος γύρισε στό χωριό. Ὅταν ἐκεῖ τόν καλωσόρισαν καί τόν ρώτησαν «πῶς τά πέρασες, πατέρα;», ἐκεῖνος ἀπάντησε: «Δέν εἶμαι πατέρας ἐγώ, ἀγωγιάτης εἶμαι». Καί τήν ἴδια στιγμή ἔπεσε κάτω νεκρός ἀπό συγκοπή καρδιᾶς. Τόν εἶχε σκοτώσει ἡ ἀχαριστία τοῦ παιδιοῦ του!
 Ἀσύγκριτα μεγαλύτερη εἶναι, ὡστόσο, ἡ δική μας ἀχαριστία ἔναντι τοῦ Θεοῦ. Δέν θέλουμε νά τόν λέμε «πατέρα». Τόν περιφρονοῦμε, ὅ­πως ὁ νεαρός ἐκεῖνος φοιτητής τόν «ἀγω­γιά­τη». Δέν βρίσκει ὁ Θεός θέση στήν ζωή μας, δέν χωρᾶ μές στήν καρδιά μας. Γι᾿ αὐτό ἕνα ἀπό τά πικρά παράπονά του εἶναι τό παρά­πονο γιά τήν ἀχαριστία τῶν παιδιῶν του. Τό μεταφέρει πολύ ζωηρά ὁ προφήτης Ἠσαΐας στό πρῶτο κεφάλαιο τῆς προφητείας του͘ «῎Α­κουε οὐρανὲ καὶ ἐνωτίζου γῆ, ὅτι Κύριος ἐλά­λησεν» (στ. 2). Μάρτυρες ἐπικαλεῖται ὁ Θε­ός τόν οὐρανό καί τήν γῆ, πού παρακολουθοῦν τήν ζωή τῶν ἀνθρώπων ἀπό τήν πρώτη στι­γμή τῆς ὕπαρξής τους. Καί τί καταθέτει μπροστά σ᾿ αὐτούς τούς μάρτυρες; Τόν πόνο του, τό παράπονό του• «Υἱοὺς ἐγέννησα καὶ ὕψωσα, αὐτοὶ δέ με ἠθέτησαν» (στ. 2). Γέννησα παιδιά καί τά μεγάλωσα, τά ἀνέδειξα, αὐτά ὅμως μέ καταφρόνησαν, μέ ἀρνήθηκαν. Καί συνεχίζει͘ «Ἔγνω βοῦς τὸν κτησάμενον καὶ ὄνος τὴν φά­τνην τοῦ κυρίου αὐτοῦ. ᾿Ισραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω καὶ ὁ λαός με οὐ συνῆκεν» (στ. 3). Γνω­ρί­ζει τό βόδι τό ἀφεντικό του καί τό γαϊδούρι γνωρίζει ὅτι τό παχνί πού τρώει εἶναι τοῦ κυ­ρίου του. Ὁ Ἰσραήλ ὅμως, πού τόσο τόν εὐ­ερ­γέτησα, ὁ λαός μου ὁ Ἰσραήλ δέν μέ κα­τανόησε καί δέν μέ ἀναγνωρίζει.
Τό παράπονο γιά τήν ἀχαριστία τῶν ἀν­θρώπων τό ἀκοῦμε καί στήν Καινή Διαθήκη ἀπό τά χείλη τοῦ Κυρίου. Μετά τήν θεραπεία τῶν δέκα λεπρῶν, ὅταν μόνον ὁ ἕνας ἀπό τούς δέκα ἐπέστρεψε γιά νά εὐχαριστήσει, ὁ Κύριος μέ δικαιολογημένο παράπονο ρώτησε• «οὐχὶ οἱ δέκα ἐκαθαρίσθησαν; οἱ δὲ ἐννέα ποῦ;» (Λκ 17,17). Κι ὅταν, μετά ἀπό τά τόσα σημεῖα πού ἔκανε καί τίς τόσες εὐεργεσίες πού σκόρπισε, ἀντιμετώπιζε σκληρή καί ἀμετανόητη τήν πό­λη τῆς Ἰερουσαλήμ, ἐξέφρασε καί πάλι μέ πό­νο τό παράπονό του• «Ἰερουσαλήμ, Ἰερου­σα­λήμ, ἡ ἀποκτέννουσα τοὺς προφήτας καὶ λιθοβολοῦσα τοὺς ἀπεσταλμένους πρὸς αὐτήν! Πο­σάκις ἠθέλησα ἐπισυναγαγεῖν τὰ τέκνα σου ὃν τρόπον ἐπισυνάγει ὄρνις τὰ νοσσία ἑαυτῆς ὑπὸ τὰς πτέρυγας, καὶ οὐκ ἠθελήσατε» (Μθ 23,37• πρβλ. Λκ 13,34).
 Τό παράπονο τοῦ Κυρίου τό ἀκοῦμε, καί δονεῖ καί συγκλονίζει τίς καρδιές μας, καθώς ψάλ­λεται τήν Μεγάλη Ἑβδομάδα: «Λαός μου, τὶ ἐποί­­ησά σοι ἤ τί σοι παρηνώχλησα; Τοὺς τυ­φλοὺς σου ἐφώτισα, τοὺς λεπρούς σου ἐκα­θάρισα, ἄνδρα ὄντα ἐπὶ κλίνης ἠνωρθωσά­-μην. Λαός μου, τὶ ἐποίησά σοι, καὶ τί μοι ἀν­τα­­πέ­δω­κας; Ἀντὶ τοῦ μάννα, χολήν• ἀντὶ τοῦ ὕ­­δατος, ὄξος• ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με, σταυρῷ με προ­­ση­λώσατε».
 Εἴμαστε ὅμως ἀχάριστοι κι ἐμεῖς, ὁ νέος Ἰσραήλ, διότι δέν εὐχαριστοῦμε τόν Θεό. Ἀλλά κι ἄν ἐπιχειρούσαμε νά ἐκφράσουμε τήν εὐ­χα­ριστία μας πρός τόν Θεό, τάχα θά τό κατορ­θώναμε; Τί θά μπορούσαμε νά ἀνταποδώσουμε στίς τόσες δωρεές του; Ὁ μακαριστός ἐπί­σκο­πος Αὐγουστῖνος ἔλεγε στά κηρύγματά του• «Φαντασθεῖτε νά ἐρχόταν κάθε μήνα ὁ ἄγγελος τοῦ Κυρίου, νά χτυπᾶ τήν πόρτα μας κρα­τών­τας ἕνα διπλότυπο καί νά μᾶς ἐνημερώνει τί ἀκριβῶς χρωστοῦμε στόν Θεό γιά τά δισεκατομμύρια κιλοβάτ ἐνέργειας πού σκορπάει ὁ ἥλιος γιά νά μᾶς θερμάνει, γιά νά μᾶς φωτίσει καί γιά νά μᾶς δώσει ζωή!». Πραγματικά, ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι χρωστοῦμε στόν Θεό ἕνα ὁλό­κλη­ρο σύμπαν•͘ τόν ἥλιο, τήν βροχή, τά λουλούδια, τίς θάλασσες, τίς πηγές, ὅλα τά ἀγαθά πού ἀπολαμβάνουμε.
 Ὁ ἅγιος Αὐγουστῖνος δίδασκε ὅτι χρω­στοῦ­με στόν Θεό ἕνα σύμπαν, διότι ἕνα σύμπαν δη­μιούργησε ὁ Θεός καί τό δημιούργησε γιά μᾶς. Χρωστοῦμε, ἐπίσης, ἕναν ἄνθρωπο, διότι ὁ Θε­ός μᾶς ἔπλασε. Μᾶς ἔπλασε μάλιστα μέ ἰδιαί­τερη φροντίδα καί μᾶς τίμησε μέ τό «κατ᾿ εἰ­κόνα» καί τό «καθ᾿ ὁμοίωσιν». Ἑπομένως, τοῦ ἀνήκουμε, εἴμαστε περιουσία του. Κι ὅταν μετά τήν πτώση μας χάσαμε τήν δόξα πού μᾶς χά­ρισε, Ἐκεῖνος ἦλθε καί μᾶς ἀνέπλασε. Γιά τήν ἀνάπλασή μας, δέν ἀρκέστηκε στόν παντο­δύ­ναμό του λόγο οὔτε στήν ἰδιαίτερη στοργή καί φρον­τίδα του. Γιά νά μᾶς ἀναπλάσει πρόσφερε τό ἴδιο του τό αἷμα! Θυσιάσθηκε γιά μᾶς ἐπάνω στόν Σταυρό. Ἑπομένως, χρωστοῦμε στόν Θεό, ὄχι μόνον ἕνα σύμπαν, ὄχι μόνον ἕναν ἄν­θρω­πο, ἀλλά καί ἕναν Θεό!
Ἄνοιξε, Κύριε, τήν καρδιά μας, φώτισε τήν σκέψη μας νά μελετήσουμε καί νά κατανοή­σουμε αὐτές τίς μεγάλες ἀλήθειες ἐμεῖς πού λεγόμαστε χριστιανοί, ἀλλά μᾶς ἔχουν ἀπορ­ροφήσει τά βιοτικά, μᾶς ἔχει ἀποκοιμίσει ὁ εὐ­δαιμονισμός καί δέν σκεπτόμαστε τίποτε πέρα ἀπό τά φθαρτά, σάν νά εἴμαστε βο­σκη­ματώδη ζῶα! Ναί. Χρωστοῦμε στόν Θεό ἕναν Θεό, διότι ἕνας Θεός ἔγινε ἄνθρωπος καί θυ­σιάσθηκε γιά τήν ἀναγέννησή μας καί τήν σω­τηρία μας!
 Νά δώσουμε, λοιπόν, στόν Θεό ἕνα σύμπαν; Ποῦ νά τό βροῦμε οἱ φτωχοί; Νά δώσουμε ἕναν Θεό; Οὔτε σκέψη. Τρελαίνεται ὁ νοῦς μου καί μόνο νά μελετήσω ἕνα τέτοιο θέμα. Του­λά­χι­στον νά τοῦ δώσουμε ἕναν ἄνθρωπο, τόν ἑ­αυ­τό μας. Καί ἀπό τόν ἑαυτό μας, ὁ Θεός ζη­τάει τήν καρδιά μας• «δός μοι, υἱέ, σὴν καρ­δί­­αν», ἀν­τηχεῖ ἡ φωνή του μές στούς αἰ­ῶνες (Πρμ 23,26). Κύριε, τί τήν θέλεις τήν καρ­διά μου ἐσύ ὁ παντοδύναμος καί πλούσιος Θε­ός; Καί Ἐ­κεῖ­νος ἀπαντᾶ: Παιδί μου, δός μου τήν καρ­διά σου! Νά τήν ζεστάνω μέ τήν ἀγάπη μου, νά τήν ἀσφαλίσω μέ τήν στοργή μου στά παντο­δύ­ναμά μου χέρια. Δός μου τήν καρδιά σου, νά τήν ἐξευγενίσω, νά τήν ἁγιάσω, γιά νά εἶναι εὐτυχισμένη ἐδῶ, καί αἰώνια στήν βα­σιλεία τῶν οὐρανῶν!
Στόν βίο τοῦ ἁγ. Ἱερωνύμου, ὁ ὁποῖος πέ­ρασε τά χρόνια τῆς ζωῆς του στό σπήλαιο τῆς Βηθλεέμ, ἀναφέρεται ὅτι κάποια χριστου­γεν­νιάτικη νύχτα εἶδε σέ ὅραμα τόν Κύριο νά τοῦ λέει• «Ἱερώνυμε, δέν θά μοῦ δώσεις τίποτε;». «Τί νά σοῦ δώσω, Κύριε; Ὅλα σοῦ τά δίδω», τοῦ ἀπάντησε ὁ ἅγιος Ἱερώνυμος. «Δέν θέλω οὔτε τά χρήματά σου οὔτε τά συγγράμματά σου οὔτε τίς ὁμιλίες σου οὔτε τήν σοφία σου, Ἱερώνυμε». «Τί θέλεις, Κύριε, ἀπό μένα;», ρωτᾶ ὁ ἅγιος, καί λαμβάνει τήν ἀπάντηση: «Τίς ἁμαρτίες σου, Ἱερώνυμε». Πόση εἶναι ἡ ἀγάπη τοῦ Κυρίου μας! Ζητάει ἀπό μᾶς τίς ἁμαρτίες μας,͘ τά πάθη μας, τήν ἀθλιότητά μας, τήν βρο­μιά μας, τόν βοῦρκο μας, αὐτό ζητάει ὁ Κύριος νά τοῦ προσφέρουμε.
 Νά γιατί ἡ ὕψιστη εὐχαριστία μας πρός τόν Κύριο εἶναι ἡ Θ. Εὐχαριστία. Τόν εὐχαριστοῦμε, βέβαια, κι ὅταν τόν ἀγαποῦμε, κι ὅταν τηροῦμε τίς ἐντολές του καί δείχνουμε ἔτσι ἔμπρακτα τήν ἀγάπη μας. Τόν εὐχαριστοῦμε ἰδιαίτερα μέ τήν ἐλεημοσύνη καί τήν συγχωρητικότητα. Ἀλλά ἡ ὕψιστη μορφή εὐχαριστίας εἶναι αὐτή πού ὀνομάζεται «θεία Εὐχαριστία» καί προσ­φέρεται τήν ὥρα τῆς θείας Λειτουργίας μέ τό Μυ­στήριο. Ὅταν μετά ἀπό τό μυστήριο τῆς ἱε­­ρᾶς Ἐξομολογήσεως, ὅπου καταθέτουμε μέ συν­τριβή τά ἁμαρτήματά μας στό πετραχήλι τοῦ πνευματικοῦ, πλησιάζουμε καί κοινωνοῦμε σῶμα καί αἷμα Χριστοῦ «εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν καὶ εἰς ζωὴν αἰώνιον», τότε ὁ Κύριος δέχεται τήν πιό δυνατή καί γνήσια εὐχαριστία μας!
Καί ὅμως, ἀλίμονο, τί τραγικό! Ὑπάρχουν χριστιανοί -δέν ἀναφέρομαι σέ ἀνθρώπους ἄθεους καί εἴρωνες- χριστιανοί πού θέλουν νά λογαριάζονται μέλη τῆς ὀρθοδό¬ξου Ἐκ­κλη­σίας, καί ὅμως δέν ἔχουν ἐξομολογηθεῖ ποτέ! Κοι­νω­νοῦν ἴσως κάποιες φορές, ἀλλά δίχως προε­τοιμασία καί Ἐξομολόγηση. «Στῶμεν κα­λῶς», ἀδέλφια μου, «στῶμεν μετὰ φόβου»! Μία τέ­τοια προσέλευση στό μυστήριο τῆς θείας Κοι­­νω­νίας δέν εἶναι εὐχαριστία, εἶναι περι­φρό­­νη­ση, καταφρόνια στόν Κύριο καί καταδίκη τῆς ψυ­­χῆς μας!
 Ὁ Κύριος ζητᾶ τίς ἁμαρτίες μας. Ὁ Κύριος ἐκλιπαρεῖ τήν μετάνοιά μας. Ὁ Κύριος θέλει τήν Ἐξομολόγησή μας. Ξέρετε ποιός εἶναι ὁ ὕμνος πού περισσότερο ἀπ᾿ ὅλους τόν εὐ­φραί­νει; Ὁ ὕμνος τοῦ ἄσωτου υἱοῦ• «πάτερ, ἥμαρ­τον εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ἐνώπιόν σου, καὶ οὐ­κέτι εἰμὶ ἄξιος κληθῆναι υἱός σου» (Λκ 15,21). Ὁ ὕμνος τοῦ τελώνη• «ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ» (Λκ 18,13). Ὁ ὕμνος πού ἐπάνω στόν σταυρό ἔδωσε στόν εὐγνώμονα ληστή τό κλειδί γιά νά ξεκλειδώσει τόν παράδεισο καί νά γίνει ὁ πρῶτος κάτοικός του•͘ «μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου» (Λκ 23,42). Στ᾿ ἀλήθεια, ἰσάριθμες μέ τούς κόκκους τῆς ἄμμου κι ἄν εἶναι οἱ εὐχαριστίες μας, πῶς νά συγκριθοῦν πρός τό ὕψος μιᾶς τέτοιας θεϊ­κῆς ἀγάπης;

Στεργίου Σάκκου, Αὐγή μυστικῆς ἡμέρας, σελ. 103-120.

 Ὁ πάπας Φραγκίσκος λίγο πρίν τήν ἐπίσκεψή του στό Φανάρι, στίς 5 Νοεμβρίου, δήλωσε: «Δέν ὑπάρχει ὑγιής Ἐκκλησία, ὅταν οἱ πιστοί, οἱ κληρικοί καί οἱ διάκονοι δέν εἶναι ἑνωμένοι περί τόν Ἐπίσκοπό τους. Ἡ Ἐκκλησία ἡ ὁποία δέν εἶναι ἑνωμένη περί τόν Ἐπίσκοπο εἶναι μία ἄρρωστη Ἐκκλησία. Ὁ Ἰησοῦς θέλησε αὐτήν τήν ἕνωση ὅλων τῶν πιστῶν μέ τόν Ἐπίσκοπο. Τό ἴδιο καί τῶν ἱερέων καί τῶν διακόνων. Ὅλοι ὀφείλουν νά ἔχουν τή συνείδηση ὅτι ὁ Ἐπίσκοπος καθιστᾶ ὁρατό τόν δεσμό τοῦ καθενός μέ τήν Ἐκκλησία, καί τῆς Ἐκκλησίας μέ τούς Ἀποστόλους καί μέ τίς ἄλλες κοινότητες, οἱ ὁποῖες ἐπίσης εἶναι ἑνωμένες μέ τούς Ἐπισκόπους καί μέ τόν Πάπα στή Μία, Μοναδική Ἐκκλησία, πού εἶναι ἡ δική μας, ἡ Ἱεραρχική Ἁγία Μητέρα Ἐκκλησία».
 Ἀσφαλῶς οἱ τόσο βαρυσήμαντες δηλώσεις -πέραν τοῦ γεγονότος ὅτι λέχθηκαν λίγες ἡμέρες πρό τῆς ἐπισκέψεως τοῦ ποντίφηκα στό Φανάρι καί τῶν συμπροσευχῶν του μέ τούς Ὀρθοδόξους δημιουργοῦν πολλά ἐρωτήματα καί προσβάλλουν τήν ἀλήθεια τῆς ὀρθόδοξης πίστης μας. Παρά τό ἐπικοινωνιακό καί «προοδευτικό» του πρόσωπο ὁ ἰησουΐτης πάπας καθόλου δέν ἀφίσταται στά ἐκκλησιολογικά ζητήματα ἀπό τή γραμμή τοῦ προκατόχου του ὑπερσυντηρητικοῦ Βενεδίκτου οὔτε καί ἀπό τήν παπική ἐγκύκλιο «Ἵνα ἓν ὦσιν» τοῦ πάπα Ἰωάννου Παύλου Β΄ (1995). Ἐπιπλέον, ὑπερβαίνει τή Β΄ Βατικάνεια Σύνοδο, ἡ ὁποία ἀναφέρει ὅτι «ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ ἐνυπάρχει στήν Καθολική Ἐκκλησία, πού διοικεῖται ἀπό τόν διάδοχo τοῦ Πέτρου καί ἀπό τούς Ἐπισκόπους σέ κοινωνία μαζί του». Ἐκείνη μάλιστα μιλᾶ μόνον γιά «ἐλλείψεις» τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.
 Αἰνιγματική σημασία ἔχει καταρχάς ἡ φράση «ἱεραρχική Ἐκκλησία», μέ τήν ὁποία ὑπονοεῖται προφανῶς ἡ ἕνωση -ἤ εὐστοχότερα ἡ ὑποταγή τῶν πιστῶν καί τῶν κατώτερων κληρικῶν μέ τούς ἐπισκόπους καί αὐτῶν μέ τήν κορυφή, τήν κεφαλή, τόν Πάπα. Στά καθ᾽ ἡμᾶς ὅμως ἡ πληρότητα τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας ἐξαρτᾶται ἀπό τήν ἑνότητα πού ἡ ἴδια ἔχει στήν πίστη, στήν παράδοση καί στή ζωή μέ τήν ἁπανταχοῦ Ἐκκλησία. Τήν ἑνότητα αὐτή τήν ἐπιβεβαιώνει εἰδικά ὁ ἐπίσκοπος πού ἔχει ὡς ἀξίωμα καί λειτούργημά του νά διαφυλάττει καί νά διατηρεῖ σέ διαρκῆ ἑνότητα μέ τούς ἄλλους ἐπισκόπους τή συνέχεια καί τήν ταυτότητα τῆς μιᾶς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Τό σημαντικό ἐπίσης εἶναι ὅτι, ἄν καί ἡ τοπική ἐκκλησία ἐξαρτᾶται ἀπό ὅλες τίς ἄλλες, δέν «ὑποτάσσεται» σέ καμία ἀπό αὐτές. Ὅλοι οἱ ἐπίσκοποι εἶναι «ἴσοι κατὰ χάριν», ἐνῶ οἱ ὅποιες διακρίσεις ἀφοροῦν στήν «τάξη» καί ὄχι στήν «ὑποταγή». Ἡ ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας εἶναι καρπός τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἑνότητα πίστεως καί ζωῆς, ἀδιάσπαστη συνέχεια τῆς Παράδοσης¹.
 Εὔστοχα ὁ ρῶσος θεολόγος π. Γ. Φλωρόφσκυ γράφει: «Οἱ Ὀρθόδοξοι εἶναι ὑποχρεωμένοι νά ὑποστηρίξουν ὅτι τό μόνον “εἰδικόν” ἤ “διακριτικόν” γνώρισμα, ὅσον ἀφορᾶ εἰς τήν θέσιν των» μέσα στόν διαιρεμένο χριστιανικό κόσμο, «εἶναι τό γεγονός ὅτι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία εἶναι ἡ αὐτή μέ τήν Ἐκκλησίαν ὅλων τῶν ἐποχῶν καί μάλιστα μέ τήν “πρώτην Ἐκκλησίαν”². Μέ ἄλλα λόγια δέν εἶναι μία Ἐκκλησία ἀπό τίς πολλές, «ἀλλά ἡ Ἐκκλησία». Ἐξάλλου στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν ἔχουμε μόνον τήν ἀδιάκοπη ἱστορική συνέχεια ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Κυρίου καί τῶν Ἀποστόλων· κυρίως ἔχουμε τό ἴδιο πνεῦμα, τήν ἴδια πίστη, γιά τήν ὁποία διακηρύττουμε: «Αὕτη ἡ πίστις τῶν Ἀποστόλων, αὕτη ἡ πίστις τῶν Πατέρων, αὕτη ἡ πίστις τῶν Ὀρθοδόξων».
Μέχρι τώρα οἱ θιασῶτες τοῦ Οἰκουμενισμοῦ μᾶς βομβάρδιζαν μέ τή θεωρία τῶν κλάδων, ὅτι δηλαδή καμία Ἐκκλησία ἀπό μόνη της δέν ἔχει ὁλόκληρη τήν ἀλήθεια καί γιά νά βρεθεῖ ἡ ἀλήθεια θά πρέπει ὅλες νά ἑνωθοῦν. Τώρα, ὁ «ἀλάθητος» σπέρνει νέα μικρόβια.
 Ὅ,τι καί νά ποῦν ὅμως, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἡ Κιβωτός καί Μητέρα καί Ἐλπίδα, τό Παιδευτήριον τῶν ψυχῶν, τό Σῶμα καί ἡ Νύμφη τοῦ Χριστοῦ κατέχει τήν ὑγιαίνουσα διδασκαλία (πρβλ. Α΄ Τι 1,10· Ττ 2,1) καί τήν εὐαγγελίζεται στόν κόσμο μέσα στούς αἰῶνες. Ὄχι μόνον δέν εἶναι ἀσθενής, ἀλλά ἡ ἴδια χαρίζει τήν ὑγεία, γιατί εἶναι ἡ μοναδική ταμιοῦχος τῆς χάριτος καί διαθέτει τά ἀποτελεσματικά καί αἰώνια «φάρμακα».
Ἔτσι, τονίζει ὁ ἅγιος Κύριλλος Ἰεροσολύμων, ἡ Ἐκκλησία «καθολικῶς ἰατρεύει καὶ θεραπεύει ἅπαν τὸ τῶν ἁμαρτιῶν εἶδος»³, πού διαπράττουν τά μέλη της εἴτε μέ τήν ψυχή εἴτε μέ τό σῶμα. Ἡ ἴδια ἔχει τή δύναμη νά καταρτίζει τούς ἁγίους, διότι εἶναι «ἰατρεῖον ψυχῶν». Γι’ αὐτό καί ὅλοι ἐμεῖς, ἰδιαίτερα μάλιστα κατά τήν κατανυκτική περίοδο πού διανύουμε, βρισκόμαστε μέσα στό σπίτι τοῦ πατέρα μας, στό πνευματικό ἰατρεῖο τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος, ἐπιθυμώντας καί ἀγωνιζόμενοι μέ τή βοήθεια τοῦ ἁγίου Πνεύματος νά καταστήσουμε «καθαρὰν τὴν εἰκόνα ἡμῶν».
 Σέ ὅλους τούς ἐπίβουλους καί ἀμφισβητίες τῆς μοναδικότητας τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας μας  δέν ἔχουμε παρά νά ἀντιτάξουμε  τή φωνή τοῦ ἱεροῦ Φωτίου, πού διασχίζοντας τούς αἰῶνες, ξεκάθαρα καί ἀπερίφραστα διακηρύττει: «Μία εἶναι ἡ καθολική καί ἀποστολική Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ. Δέν εἶναι περισσότερες οὔτε δύο. Συναγωγές πονηρευομένων εἶναι οἱ ἐκτός αὐτῆς συγκεντρώσεις καί σύναξη παραβατῶν. Αὐτό τό φρόνημα ἔχουμε οἱ ἀληθινοί χριστιανοί, ἔτσι πιστεύουμε, ἔτσι κηρύττουμε»⁵.

Εὐδ. Αὐγουστίνου

1 Βλ. Ἀλ. Σμέμαν, Ἡ ἀποστολή τῆς Ἐκκλησίας στό σύγχρονο κόσμο, σ. 114ἑ.
2 Γ. Φλωρόφσκυ, Τό σῶμα τοῦ ζῶντος Χριστοῦ,    σ. 105.
3 ΒΕΠΕΣ 39, σ. 241.
4 Γ. Φλωρόφσκυ, ἔ.ἀ., σ. 85.
5 Ἐπιστ. 284.